Παγκοσμιοποίηση: Αναπόδραστη μοίρα ή πολιτική επιλογή;

ΠΗΓΗ: 2-1-04

Όταν μιλάμε σήμερα για την παγκοσμιοποίηση αναφερόμαστε πρώτα απ' όλα σε μια νέα οικονομική πραγματικότητα, που χαρακτηρίζεται από την απελευθέρωση των ροών του κεφαλαίου, την εντυπωσιακή ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου, την αύξηση του αριθμού και της δύναμης των μεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων, την άνθηση του χρηματιστικού κεφαλαίου, την αυξανόμενη αλληλεξάρτηση των διάφορων εθνικών οικονομιών. Οι μεγάλες επιχειρήσεις παρακάμπτουν τα εθνικά σύνορα και διαθέτουν πλήρη ελευθερία κινήσεων στην παγκόσμια αγορά. Επωφελούνται από την πρόοδο της τεχνολογίας, που έχει εκμηδενίσει τις αποστάσεις, έχει μειώσει το κόστος των μεταφορών και των επικοινωνιών και έχει πολλαπλασιάσει τα δίκτυα πληροφόρησης. Οπως έδειξε ο Αμερικανός οικονομολόγος Ρόμπερτ Ράιχ στο έργο του «The Work of Nations» (Vintage, 1992), οι πολυεθνικές επιχειρήσεις εγκαλείπουν το παραδοσιακό συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό πρότυπο οργάνωσης για να συγκροτηθούν σε αποκεντρωμένα δίκτυα με πολλές διακλαδώσεις σε όλη την υδρόγειο, σε τέτοιο βαθμό που είναι εξαιρετικά δύσκολο να καθορίσουμε την εθνική ταυτότητα μιας επιχείρησης. Ενας άλλος Αμερικανός, ο θεωρητικός του μάνατζμεντ Αλμπερτ Ντάνλαπ, έγραψε: «Η εταιρεία ανήκει στους ανθρώπους που επενδύουν σε αυτήν και όχι στους υπαλλήλους της, τους προμηθευτές της, ούτε και στην τοπική κοινότητα στην οποία είναι εγκατεστημένη». Αυτή η εμβληματική φράση καταγράφει την ελευθερία που απολαμβάνει το κεφάλαιο σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, την αποδέσμευσή του από προηγούμενες ηθικές, κοινωνικές και νομικές υποχρεώσεις τόσο απέναντι στους εργαζόμενους όσο και απέναντι στις τοπικές ή εθνικές κοινωνίες.

Οι θιασώτες του οικονομικού φιλελευθερισμού ισχυρίζονται ότι η δυναμική της παγκόσμιας αγοράς θα οδηγήσει σταδιακά σε μια εποχή πλανητικής ευημερίας. Αναπτύσσουν έτσι έναν λόγο περί παγκοσμιοποίησης που τείνει να δικαιολογεί και να νομιμοποιεί το νεοφιλελεύθερο πολιτικό σχέδιο, που αποβλέπει στη δημιουργία μιας παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς και συνακόλουθα στην εδραίωση της ηγεμονίας του αμερικανικού καπιταλισμού (και του αγγλοσαξονικού μοντέλου) σε ευρύτερες οικονομικές ζώνες. Σ' αυτή την απολογητική ρητορική η παγκοσμιοποίηση παρουσιάζεται συνήθως ως η συνέπεια αναπόφευκτων τεχνολογικών και οικονομικών εξελίξεων, στις οποίες οι διάφορες εθνικές κυβερνήσεις είναι υποχρεωμένες να προσαρμοστούν. Ωστόσο, οι αγορές και οι οικονομικές εξελίξεις δεν διαθέτουν μιαν εντελώς αυτόνομη ύπαρξη, αλλά επηρεάζονται ή και διαμορφώνονται από πολιτικούς και θεσμικούς παράγοντες και αντανακλούν ιστορικές και κοινωνικές πραγματικότητες, που δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές χωρίς την αναφορά στο πεδίο της πολιτικής. Για να κατανοήσουμε επομένως το χαρακτήρα της παγκοσμιοποίησης, χρειάζεται να αναγνωρίσουμε τον ουσιώδη ρόλο της πολιτικής και να αναλύσουμε εκείνους τους συσχετισμούς δύναμης και τις πολιτικές αποφάσεις που καθόρισαν την απελευθέρωση των συναλλαγών και την πτώση των οικονομικών συνόρων.
Η τωρινή μορφή παγκοσμιοποίησης συνδέεται με το υπόδειγμα μιας οικονομικής πολιτικής που αναγορεύει το κέρδος της ιδιωτικής επιχείρησης σε αποκλειστικό μέτρο και δείκτη της οικονομικής αποτελεσματικότητας, ενώ ταυτόχρονα επιδιώκει να εξαλείψει όλες τις κοινωνικές και πολιτικές ρυθμίσεις που παρεμποδίζουν τη δυναμική του ελεύθερου ανταγωνισμού στο πεδίο της αγοράς.
Η απελευθέρωση των αγορών πρέπει επομένως να γίνει αντιληπτή όχι ως μια αναπότρεπτη οικονομική αναγκαιότητα αλλά ως μια πολιτική επιλογή, ως ένα πολιτικό σχέδιο που ευνοεί τους πιο ισχυρούς παράγοντες στον παγκόσμιο οικονομικό ανταγωνισμό. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι όλες οι πλούσιες χώρες -αυτές που σήμερα υποστηρίζουν την απελευθέρωση των συναλλαγών γιατί ευνοεί την οικονομική τους επικράτηση- είχαν προσφύγει στο παρελθόν στον προστατευτισμό για να στηρίξουν την ανάπτυξη της «εθνικής» τους οικονομίας.

Η έννοια της παγκοσμιοποίησης γίνεται απατηλή όταν νομίζουμε ότι προδιαγράφει την ανάδυση μιας αρμονικής παγκόσμιας κοινωνίας ή μιαν οικουμενική διαδικασία οικονομικής ολοκλήρωσης στην οποία συγκλίνουν όλοι οι λαοί. Στην πραγματικότητα, η φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση μεγάλωσε το χάσμα ανάμεσα στις χώρες που μπορούν να αξιοποιούν τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα και να ενσωματώνονται στην παγκόσμια αγορά και σε εκείνες που δεν διαθέτουν τα υλικά, πολιτικά ή τεχνολογικά μέσα για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το διεθνή ανταγωνισμό. Από τη στιγμή που δεν ελέγχονται από καμιά δημόσια εξουσία, οι δυνάμεις της αγοράς δεν παράγουν μόνον πλούτο (για τους λίγους) αλλά και μεγάλες κοινωνικές ανισότητες ή και αθλιότητα (για τους πολλούς). Ο κόσμος «ενοποιείται» με μια μορφή στην οποία ένα μικρό τμήμα είναι προνομιούχο και ευνοημένο, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας είναι καταδικασμένο στην πείνα, στον πόλεμο, στη φτώχια.
Η παγκοσμιοποίηση συνδέεται επίσης με τη διάβρωση της κυριαρχίας των εθνών-κρατών και ιδιαίτερα με τη μείωση και την αποδυνάμωση του παρεμβατικού και ρυθμιστικού ρόλου του κράτους στις οικονομικές και κοινωνικές υποθέσεις. Οι εθνικές κυβερνήσεις δεν διαθέτουν πλέον το μονοπώλιο της νόμιμης ισχύος, ενώ πολυάριθμες μη κρατικές ή υπερεθνικές αρχές (ιδιωτικές επιχειρήσεις, διεθνείς οργανώσεις κ.λπ.) επιβάλλουν τους δικούς τους κανόνες και επηρεάζουν την εξέλιξη της εσωτερικής και της διεθνούς πολιτικής. Θα ήταν ωστόσο λάθος να νομίσουμε ότι η παγκοσμιοποίηση μειώνει το πολιτικό βάρος και το ρόλο όλων των κρατών. Οι κυβερνήσεις των μεγάλων δυνάμεων ποτέ άλλοτε δεν διέθεταν τόσο ισχυρά μέσα παρέμβασης και επηρεασμού της διεθνούς ζωής, τόσες ρυθμιστικές δυνατότητες και τόσο μεγάλους οικονομικούς πόρους. Αντίθετα, τα πιο φτωχά κράτη του Νότου του κόσμου είναι και τα πιο ευάλωτα στις πιέσεις του διεθνούς περιβάλλοντος και συχνά υποχρεώνονται να υιοθετήσουν και να εφαρμόσουν πολιτικές που αποφασίζονται από διεθνείς οργανώσεις και θεσμούς. Ωστόσο, τόσο στο Νότο όσο και στο Βορρά του κόσμου διαπιστώνουμε μιαν ανησυχητική υπονόμευση της ικανότητας ή και της βούλησης των κρατών και των κυβερνήσεων να εκπληρώσουν θεμελιώδεις λειτουργίες κοινωνικής προστασίας και αλληλεγγύης.

Η αθλιότητα που πλήττει το μεγαλύτερο τμήμα της ανθρωπότητας, οι μεγάλες κοινωνικές ανισότητες, η πλανητική οικολογική κρίση, οι μαζικές μεταναστεύσεις, οι συγκρούσεις και οι πόλεμοι είναι φαινόμενα που φανερώνουν την αδυναμία και την απροθυμία του τωρινού καθεστώτος της παγκοσμιοποίησης να δημιουργήσει δημοκρατικούς θεσμούς παγκόσμιας διακυβέρνησης και να αναπτύξει μηχανισμούς διεθνούς αναδιανεμητικής δικαιοσύνης. Από τη στιγμή που το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού αποκλείεται ουσιαστικά από τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης, είναι φυσικό αυτή η τελευταία να γεννάει νέες κοινωνικές αντιθέσεις και να προκαλεί ζωηρές αμφισβητήσεις.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ