Η Δημοκρατία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης

 

Επιβεβλημένη η συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων που τους αφορούν

του Διονύση  Κ.Μαγκλιβέρα,

Καθηγητή κοινωνιολογίας - δοκιμιογράφου

Κατά το τέλος του 18ου, τον 19ο και κυρίως τον 20ό αιώνα σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης καταβλήθηκε συστηματική προσπάθεια η τεχνολογική και οικονομική πρόοδος να συνδυαστεί με την πολιτική και κατ΄ επέκταση την κοινωνική δημοκρατία. Ήδη η Αμερικανική Επανάσταση (1776) είχε ως στόχο την εγκαθίδρυση μιας νέας μορφής διακυβέρνησης με προϋπόθεση τη συμμετοχή των πολιτών στον δημόσιο βίο, ώστε να δημιουργηθεί ισχυρή βάση υλικής ευημερίας. Η δε Γαλλική Επανάσταση (1789) έδωσε διέξοδο στη λαϊκή εξουσία μέσω του μοντέλου του κοινωνικού συμβολαίου που υπερέβαινε τα όρια των πολιτικών δικαιωμάτων (δημόσια ελευθερία), φτάνοντας ως τη διαχείριση της δημόσιας ευτυχίας.

Ο 20ός αιώνας, και κυρίως η «χρυσή» τριακονταετία μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, χαρακτηρίστηκε από το ιδεώδες της κοινωνικής δημοκρατίας. Η Ευρώπη είχε καταστραφεί από την επικράτηση της δικτατορίας του φασιστικού ναζιστικού κινήματος, οπότε η πολιτική δημοκρατία θεωρήθηκε το αναμφισβήτητο σύστημα διακυβέρνησης. Το αιτούμενο ήταν η σύνδεση αυτού του μοναδικού συστήματος διακυβέρνησης (το απόφθεγμα του Τσόρτσιλ διευκρίνιζε ότι η δημοκρατία είναι η χειρότερη μορφή διακυβέρνησης με εξαίρεση όλες τις άλλες) με την πολιτική ρύθμιση της οικονομίας ώστε να οικοδομηθεί το κράτος πρόνοιας των κοινωνικών παροχών, της αλληλεγγύης, της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η σοσιαλδημοκρατία που επικράτησε εκείνη την εποχή στις κυριότερες ευρωπαϊκές χώρες πέτυχε ώστε το κράτος να συμφιλιώσει την οικονομική δραστηριότητα (το κεφάλαιο) με την κοινωνική προστασία για να βελτιωθεί το ρημαγμένο από τον πόλεμο επίπεδο ζωής των πολιτών και να εδραιωθεί ένα καθεστώς ασφάλειας της εργασίας και ευημερίας μέσω της αναδιανομής του πλούτου. Το γενναιόδωρο σύστημα της κοινωνικής προστασίας λειτούργησε από τη φορολογία του κεφαλαίου, το οποίο παράλληλα- είχε ανάγκη για την ανάπτυξή του από την επαύξηση της αγοραστικής δύναμης των εργαζομένων. Υπήρξε δηλαδή μια συλλογικότητα στην οικονομική διαχείριση που κατέληγε στην κοινωνικοπολιτική πρόοδο.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Το αναδιανεμητικό αυτό σύστημα λειτούργησε αλλού περισσότερο, αλλού λιγότερο αποδοτικά. Οι λαοί αισθάνθηκαν τη θαλπωρή της κοινωνικής αλληλεγγύης, τα αγαθά της ανάπτυξης της οικονομίας, οι νέες δυνάμεις που ήρθαν στην επιφάνεια προσέφεραν αναβάθμιση της ποιότητας της πολιτικής ζωής και ενίσχυσαν την έννοια του κράτους δικαίου. Το κράτος αυτό απέβλεπε σε μια κοινωνία αξιών, αρχών, ιδεών, παραδόσεων, συμπεριφορών, των στοιχείων δηλαδή που σχηματοποιούν τα διακριτικά γνωρίσματα της εθνικής ταυτότητας. Οι πολλαπλές ατομικές προσδοκίες για ειρήνη, απασχόληση και προσωπική ευτυχία εναποτέθηκαν στο κράτος, το οποίο δεν διέθετε πάντα τα αναγκαία μέσα για να τις ικανοποιήσει (κυρίως σε χώρες μη αναπτυγμένες, όπως η Ελλάδα).

Αυτή όμως η επικράτηση- έργω και λόγω- της δημοκρατίας με την ανάδειξη στην εξουσία των δυτικών χωρών νέων δεδομένων (σε αντίθεση με όσα συνέβαιναν στα παλαιού μοντέλου απολυταρχικά καθεστώτα των ανατολικών χωρών) έδωσε μεγαλύτερη κυριαρχία στα εθνικά κράτη. Το κάθε κράτος, ως έκφραση της ηθικής της δημοκρατίας και έχοντας το παρόν ως σημείο αναφοράς, έθεσε τον άνθρωπο ως προτεραιότητα της δημοκρατίας, ενίσχυσε τις δυνατότητες του πολίτη, απαίτησε ισοτιμία στις σχέσεις της διεθνούς κοινότητας.

Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΥ

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 αρχίζει να εκδηλώνεται η μεγάλη μεταπολεμική κρίση που οδήγησε στην περίοδο της μεταδημοκρατίας που διανύουμε. Η κρίση αυτή οφείλεται στην έκρηξη των δημοσιονομικών ελλειμμάτων, στην επιστροφή της μαζικής ανεργίας, στην αμφισβήτηση του παρεμβατικού ρόλου του κράτους στην οικονομία, στην αδυναμία της εξυπηρέτησης των αναγκών του κράτους πρόνοιας. Το οικονομικό εξελίσσεται σε μοναδικό στοιχείο στην οργάνωση των σύγχρονων κοινωνιών, δεδομένου ότι το άτομο μεταβάλλεται και συμπεριφέρεται αποκλειστικά ως homo economicus, αδιαφορώντας για κάθε άλλη σύζευξη με κοινωνικούς θεσμούς. Το κυρίαρχο πολιτικό σύστημα στην ουσία προσέβλεψε στην αύξηση της κατανάλωσης, με αποτέλεσμα οι μεγάλες μάζες να επιδιώκουν προσανατολισμούς που στην πράξη τις ίδιες μεν τις καθιστούσαν φτωχότερες, τα δε πλούσια στρώματα πλουσιότερα. Ο καταναλωτισμός αντιπάλευε τη δημοκρατία και συνεχίζει να το πράττει με περισσότερο ενεργούς ρυθμούς.

Η μετεξέλιξη της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) σε Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) θεωρήθηκε ότι μπορούσε, πέρα από τις εθνικές πολιτικές, να δημιουργήσει- έστω μακροπρόθεσμα- ένα μοντέλο που θα οδηγούσε στην πλήρη απασχόληση, στην οικονομική επάρκεια, στην κοινωνική δικαιοσύνη. Η επικράτηση όμως των όρων της παγκοσμιοποίησης οδήγησε τελικά σε απορρύθμιση την παραπάνω συγκεκριμένη στόχευση.

Οι θεμελιακοί θεσμοί της δημοκρατίας λειτουργούν ουσιαστικά όταν οι πολίτες, λαμβάνουν ενεργό μέρος στον προσδιορισμό των πολιτικοκοινωνικών προτεραιοτήτων. Σε αντίθεση όμως με την παραπάνω αρχή, στις σύγχρονες ατροφικές μεταδημοκρατικές πρακτικές η λαϊκή συμμετοχή περιορίζεται στον παθητικό ρόλο της επαναλαμβανόμενης ανά τετραετία διαδικασίας των εκλογών, που καθοδηγείται όμως συνήθως και αυτή από τα μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα, τα οποία, όσο περνά ο καιρός, αποκτούν παγκόσμια διάσταση. Σήμερα η δημοκρατία που γεννήθηκε από την ανάγκη να ενωθούν, να αποκτήσουν δύναμη και να εκφραστούν οι πολλοί (φτωχοί και αδύναμοι), η δημοκρατία που ως σύστημα στηρίχθηκε στις ανάγκες και τις αρετές του έθνους-κράτους, υποχωρεί προς όφελος των ισχυρών οικονομικών συμφερόντων και των προνομιούχων δυνάμεων που κινούνται κατά τρόπο ολοκληρωτικό μέσα στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης.

Και οι λαοί; Γι΄ αυτούς η ανάγκη της επικοινωνίας μεταξύ αρχόντων και αρχομένων θεωρήθηκε ότι εκφράζεται μέσω της παρεχόμενης «πληροφόρησης» που λογίστηκε ως συμμετοχή τους στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική διακυβέρνηση. Η πληροφόρηση, παρ΄ ότι κατευθυνόμενη τελικά από τα μεγάλα συμφέροντα, αναδείχθηκε «τέταρτη εξουσία», ισάξια περίπου με την καθολική ψήφο. Μάλιστα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι σήμερα η έτσι εκφραζόμενη «πληροφόρηση» μεταβλήθηκε σε πρώτη εξουσία, από την οποία εξαρτώνται όλες οι άλλες, δεδομένου ότι η κοινή γνώμη προσανατολίζεται και καθοδηγείται από τα ΜΜΕ. Τα περισσότερα όργανα του Τύπου και τα μεγαλύτερα ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά δίκτυα προωθούν, διαδίδουν, επιβάλλουν τρόπους ζωής και προσανατολισμούς. Η «πληροφόρηση», κυρίως μέσω της τηλεόρασης, κατάντησε καθοδηγούμενη ψυχαγωγία που εξάπτει τα πάθη σε απλοϊκά θέματα, όσο το δυνατόν μαζικότερα: αθλητικούς αγώνες, τηλεοπτικά παιχνίδια, άνευρο αλλά καθαρά προπαγανδιστικό προς προκαθορισμένες κατευθύνσεις συμφερόντων πολιτικό λόγο, ανεύθυνο, χαμηλού ενδιαφέροντος κουτσομπολιό, μαζικές εκδηλώσεις λαϊκής μουσικής κτλ. Η καθημερινότητα του πολίτη δεν είναι σπάνιο να βρίσκεται στο έλεος του καταναλωτισμού, του πολιτικοκοινωνικού αποπροσανατολισμού, της απομάκρυνσης από τις αρχές και το ήθος της δημοκρατίας μονοσήμαντης χειραγώγησης.

Η παγκοσμιοποίηση έχει δύο κύριες κατευθύνσεις: η πρώτη περιλαμβάνει τη διαδικασία ελέγχου της τεχνολογίας και της οικονομίας, η δεύτερη καθοδηγεί τη διάπλαση των προσωπικών μας αναγκών. Ο πολίτης δεν θεωρείται συμμετοχική πολιτική οντότητα, ο δε άνθρωπος κατευθύνεται στο να αισθάνεται- και στην ουσία είναι!- αδύναμος, απροστάτευτος ως μονάδα, με αποτέλεσμα να οδηγείται, για την προσωπική του ασφάλεια, προς τη συλλογικότητα με αντίτιμο την παραχώρηση των δικαιωμάτων της ατομικής του ελευθερίας («φάκελοι» προσωπικών στοιχείων για ταξιδεύοντες, έλεγχος του DΝΑ, συνεχής ταυτοποίηση με τον ΑΦΜ, χρήση της αστυνομικής ταυτότητας σε κάθε συναλλαγή κ.ά.). Και όλα αυτά απαιτούνται πέρα από τα σύνορα του κράτους καταγωγής ή διαβίωσης, σε διεθνές επίπεδο! Ηδη από το 1972 ο Αγγελος Τερζάκης προέβλεπε: «Πηγαίνουμε σε χάος, σ΄ έναν παγκόσμιο ακατανόμαστον συμφυρμό, που θα τον εκμεταλλευθούν οι ίδιες, προαιώνιες αποσυνθετικές δυνάμεις, οργανωμένες τώρα γύρω από μια τεχνοκρατία παντοδύναμη αλλά κι εξαγορασμένην ή υποδουλωμένη, έτσι που να μη μπορεί να υπηρετήσει την καλύτερη, την εσωτερική απελευθερωτική πλευρά του ανθρώπου» ( Το πρωτείο του πνεύματος, Οι Εκδόσεις των Φίλων).

ΥΠΑΡΧΕΙ ΛΥΣΗ;

Η λύση δεν μπορεί να είναι άλλη από την επιστροφή στη λειτουργία της πραγματικής δημοκρατίας, του πολιτικοκοινωνικού συστήματος που οικοδομείται από κοινού από όλες τις δυνάμεις της πολιτικής κοινότητας. Για να γίνει αυτό, τα πολιτικά κόμματα οφείλουν να αποτελέσουν τους αντιπροσωπευτικούς σχηματισμούς που θα βοηθήσουν στην άμεση έκφραση των λαϊκών επιθυμιών, των εντολών μέσω των δημοκρατικών διαδικασιών στην καθημερινή ζωή. Η εφαρμογή αυτών των διαδικασιών (όπως, π.χ., η Συμμετοχική Δημοκρατία, η ισχυροποίηση των τοπικών αυτοδιοικητικών δυνάμεων, η υιοθέτηση της οριζόντιας ψηφοφορίας) θα αποβλέπει στο να ξαναδώσουν στον πολίτη την ιδιότητα του δημόσιου προσώπου, να τον μεταβάλουν και πάλι από απλό ψηφοφόρο ή μόνον καταναλωτή, σε άτομο με καθοριστική συμμετοχή στα μεγάλα θεσμικά προβλήματα της κοινωνίας και της πολιτείας. Ο πολίτης, πνευματικά ελεύθερο άτομο, αποτελεί κύτταρο με δύναμη ψυχής. Η δύναμη αυτή, κατάλληλα χρησιμοποιούμενη δημιουργεί ισχυρά αντισώματα στις σύγχρονες επιβουλές της παγκοσμιοποίησης.

ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, ,τεύχος 04/7/2008