Γιατί τόση εχθρότητα για τον Δαρβίνο;

του Ευτύχη Μπιτσάκη,

Ομότιμου Καθηγητή της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

 

Διακόσια χρόνια από τη γέννηση του Δαρβίνου. Εκατόν πενήντα χρόνια από την «καταγωγή των ειδών». Ο δαρβινισμός είναι σήμερα μια επιστημονικά θεμελιωμένη και επιβεβαιωμένη θεωρία. Και όμως συνεχίζει να αντιμετωπίζεται με εχθρότητα από εξωεπιστημονικούς κύκλους και σε ορισμένες χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, διδάσκεται παράλληλα με τη Γένεση.

Ποια είναι η αιτία αυτής της εχθρότητας; Το ερώτημα παραπέμπει στις σχέσεις των φυσικών επιστημών με τη θρησκεία. Όπως είναι γνωστό, οι θεωρητικές επιστήμες θεμελιώθηκαν πάντοτε σε ιδεολογικές προκείμενες (θρησκευτικές, υλιστικές, θετικιστικές). Αναδραστικά, οι επιστήμες συνέβαλαν πάντα στη συγκρότηση ιδεολογικών κοσμοαντιλήψεων. Ας αναφερθούμε πρώτα στη Φυσική. Ο Καρτέσιος και ο Νεύτων εθεμελίωσαν τη φυσική τους στο αξίωμα της δημιουργίας. Ο Λαπλάς και άλλοι «δεν είχαν ανάγκη από την έννοια του Θεού». Χριστιανοί και υλιστές συνέβαλαν στη δημιουργία του μηχανιστικού κοσμοειδώλου. Αλλά η φυσική μπορεί να θεμελιώσει το πολύ, έναν επιστημονικό ρεαλισμό για τον οποίον θα συμφωνούσαν ο Νεύτων με τον Λαπλάς και ο Αϊνστάιν με τον Πλανκ. Δηλαδή θα συμφωνούσαν για την αντικειμενικότητα της φύσης, όχι για την αυθυπαρξία της.

Η κοσμολογία, αντίθετα, αποδείχτηκε ιδεολογικά περισσότερο επαναστατική. Η θεωρία του Κοπέρνικου, του τρελού που θέλησε να ανατρέψει την επιστήμη της αστρονομίας κατά τον Λούθηρο, απέδειξε ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του Σύμπαντος. Ανεξάρτητα από τις προθέσεις του δημιουργού της, η ηλιοκεντρική θεωρία εκλόνισε την αξιοπιστία των Γραφών για την προνομιούχο θέση της Γης και για τον άνθρωπο, ως σκοπό και προνομιούχο πλάσμα της Δημιουργίας και για πολλούς λόγο της δημιουργίας του Σύμπαντος. Η νεότερη κοσμολογία, ανοικτή στις άπειρες εκτάσεις του Σύμπαντος, εκλόνισε περαιτέρω την ανθρωποκεντρική αντίληψη. Και όμως. Η υπόθεση της Μεγάλης Εκρηξης θεωρήθηκε από πολλούς και ειδικά από την Καθολική Εκκλησία ως απόδειξη της δημιουργίας του κόσμου από τον Θεό (βλ. την Ομιλία του Πάπα Πίου ΧΙΙ στην Ποντιφική Ακαδημία Επιστημών καθώς και τη Διακήρυξη της Χριστιανικής Ενώσεως Επιστημόνων). Τέλος, ένα απόβλητο της υπόθεσης της Μεγάλης Εκρηξης, η λεγόμενη Ανθρωπική Αρχή, αντιστρέφοντας την αλυσίδα αιτίων και αποτελεσμάτων υποστηρίζει ότι το Σύμπαν δημιουργήθηκε για να υπάρξει ο άνθρωπος!

Αλλά οι επιστήμες της άγονης φύσης δεν μπόρεσαν να αποδείξουν το αβάσιμο των θρησκευτικών και μυστικιστικών δογμάτων. Οι επιστήμες της ζωής, αντίθετα, εθεμελίωσαν τη θέση ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν της βιολογικής εξέλιξης, καθώς και τη θέση για την ψυχοσωματική ενότητα του ανθρώπου, εναντίον των δυϊστικών φιλοσοφιών (των Πυθαγορείων, του Πλάτωνα, του Καρτέσιου κτλ.). Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου σημαδεύει τη ρήξη με τα μυστικιστικά και ανορθολογικά δόγματα, εξ ου και η εχθρότητα με την οποία αντιμετωπίστηκε και αντιμετωπίζεται από τους οπαδούς αυτών των ιδεολογικών κατασκευών.

Ήδη ο Κοπέρνικος είχε κλονίσει την ανθρωποκεντρική αντίληψη για τη φύση. Με την υπόθεση της εξέλιξης των μορφών της ζωής ο Δαρβίνος εθεμελίωσε την παλαιά φιλοσοφική θέση ότι ο άνθρωπος είναι φυσικό, βιολογικό ον, προϊόν της εξέλιξης των μορφών της ζωής. Ο Δαρβίνος εθεμελίωσε τη θεωρία του στο εμπειρικό δεδομένο της διαφοροποίησης των οργανισμών και στην έννοια της φυσικής επιλογής. Στην εποχή του Δαρβίνου δεν ήταν όμως γνωστοί οι βιοχημικοί μηχανισμοί της διαφοροποίησης εξαιτίας της αλληλεπίδρασης των οργανισμών με το περιβάλλον, ούτε οι μηχανισμοί των μεταλλάξεων και της μεταβίβασης των κληρονομικών ιδιοτήτων. Πώς θα μπορούσε συνεπώς να αποτιμηθεί το επιστημονικό καθεστώς της δαρβινικής θεωρίας με βάση τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα; Η υπόθεση της ζωικής δύναμης (vis vitalis) είχε ήδη καταρριφθεί με τη σύνθεση της αμμωνίας από ανόργανα υλικά, στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Σήμερα έχει πειραματικά αποδειχτεί ο αβιογενής σχηματισμός οργανικών ουσιών (αμμωνίας, ζαχάρων, αμινοξέων, πεπτιδίων κτλ.) στους αρχέγονους ωκεανούς. Η ύπαρξη οργανικών ουσιών δεν σημαδεύει συνεπώς κάποιο οντολογικό άλμα, κάποιο ρήγμα στην εξέλιξη των μορφών της ύλης στον πλανήτη μας. Πώς όμως από την αρχέγονη σούπα σχηματίστηκαν τα πρώτα κύτταρα; Σύμφωνα με την υπόθεση του Οπάριν, η οποία επανέρχεται στη συζήτηση, στην αρχέγονη κολλοειδή «σούπα», με γνωστούς φυσικοχημικούς μηχανισμούς, σχηματίζονταν τα «συσσωματώματα» (coacervales), στοιχειώδεις μορφές με στοιχειώδη μεταβολισμό, τα οποία θα μπορούσαν να θεωρηθούν πρόδρομοι της κυτταρικής οργάνωσης. Στη γνώση των διαδικασιών που οδήγησαν στα πρώτα κύτταρα (προκαρυωτικά) υπάρχουν κενά. Αλλά κατά τον Φρ. Ζακόμπ (βραβείο Νομπέλ) πίσω από αυτές τις διαδικασίες δεν κρύβεται κάποια υπερφυσική οντότητα.

Αυτό που είναι σήμερα άγνωστο θα γίνει κάποτε γνωστό. Αλλά πέρα από αυτό, η ανάπτυξη της βιοχημείας, της μοριακής βιολογίας, της γενετικής, αλλά και τα νεότερα δεδομένα της Παλαιοντολογίας θεμελιώνουν επιστημονικά την πανάρχαια φιλοσοφική θέση (Αναξίμανδρος, Ατομικοί κτλ.) ότι ο άνθρωπος είναι βιολογικό ον, προϊόν της μακράς πορείας της φυλογένεσης. Μιας μακράς διαδικασίας, διάρκειας περίπου 3,5 δισ. ετών, αύξουσας πολυπλοκότητας, εμφάνισης νέων μορφών και ειδών, διαδικασίας η οποία κατέληξε στην εμφάνιση των ανώτερων θηλαστικών, των ανθρωποειδών και του ανθρώπου.

Η δαρβινική θεωρία, εμπλουτισμένη και συγκεκριμενοποιημένη από τις επιστήμες της ζωής, δεν είναι πλέον μια υπόθεση. Είναι μια επιβεβαιωμένη επιστημονική θεωρία.

Ακόμη και η Καθολική Εκκλησία αναγκάστηκε να δεχτεί ότι και ο άνθρωπος είναι προϊόν της βιολογικής εξέλιξης, διατηρώντας, παρά ταύτα, την έννοια της αθάνατης ψυχής.

Συνεπώς: Ανάμεσα στην άζωη και την έμβια φύση δεν υπάρχει οντολογικό ρήγμα. Το ίδιο ανάμεσα στον άνθρωπο και το ζωικό βασίλειο. Πέρα από αυτό, η νευρολογία, η επιστήμη του εγκεφάλου, η ψυχολογία εθεμελίωσαν επιστημονικά τη φιλοσοφική θέση για την ψυχοσωματική ενότητα του ανθρώπου, για τον εγκέφαλο, το «σκεπτόμενο σώμα» κατά τον Σπινόγα, έδρα της νόησης και για την εξέλιξη του εγκεφάλου, την ανάπτυξη του φλοιού, ως συνέπεια της εργασίας και συνολικά της κοινωνικής ζωής.

Η βιολογία, στην περίπτωση του ανθρώπου, διέλυσε «τα σκοτάδια». Στέρησε από επιστημονικά επιχειρήματα τις μυστικιστικές αντιλήψεις για τον κόσμο και για τον άνθρωπο. Κατανοητή συνεπώς η εχθρότητα με την οποία αντιμετωπίστηκε και αντιμετωπίζεται η θεωρία του Δαρβίνου. Η κίνηση (μεταβολή) είναι ενδογενής ιδιότητα της ύλης. Αυτό το έχει αποδείξει η θεωρία του Αϊνστάιν. Αλλά η δημιουργία όλο και πιο σύνθετων μορφών δεν σημαίνει ότι η κίνηση οδηγείται προς κάποιο τέλος (σκοπό Αριστοτέλης και Μεσαιωνικά). Η φύση δεν υπακούει σε κάποια σκοπιμότητα. Η εξέλιξη είναι προϊόν του εσωτερικού δυναμισμού της ύλης. Επιπλέον: η κίνηση αυτή δεν διέπεται από κάποια μηχανιστική νομοτέλεια, η οποία θα παρέπεμπε στον μεγάλο νομοθέτη. Η επιστήμη του Χάους, οι έννοιες της πολυπλοκότητας, η διαλεκτική τού δυνάμει και του ενεργεία (Αριστοτέλης), η έννοια της ανάδυσης (emergence), της μορφογένεσης κτλ. συγκεκριμενοποιούν τη δυνατότητα της ύλης να πραγματώνει μορφές χωρίς να κατευθύνεται προς κάποιο τέλος. Η θεωρία του Δαρβίνου, εμπλουτισμένη με τις κατακτήσεις της νεότερης επιστήμης, αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για μια λογικά συνεκτική, ορθολογική αντίληψη για τον κόσμο.

 

ΠΗΓΗ: , 06/2/2009