Θεωρίες της παρακμής

του Θανάση Γιαλκέτση

Το θέμα της «παρακμής του πολιτισμού» δεν είναι καινούριο. Εδώ και αιώνες τροφοδοτεί μια «διαμάχη μεταξύ αρχαίων και μοντέρνων» που αντανακλά την κλασική σύγκρουση των γενεών και ταυτόχρονα την αγωνία του homo sapiens μπροστά στο αναπόφευκτο των γηρατειών και του θανάτου.

Κυρίως όμως μετά τον 18ο αιώνα αυτό το θέμα προσέλαβε μια πρωτόγνωρη σημασία στην πολιτική σκέψη της Δύσης καθώς και στην κουλτούρα και στον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιλαμβάνονται την αλλαγή του κόσμου. Υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στις αιφνίδιες αλλαγές (τεχνολογικές, οικονομικές, κοινωνικές) που χαρακτηρίζουν τη μία ή την άλλη περίοδο της σύγχρονης ιστορίας και την εκδήλωση μιας θεματικής της παρακμής νοούμενης ως αρνητικής όψης της νεωτερικότητας. Το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα, οι τρεις δεκαετίες που προηγούνται της σύγκρουσης 1914-18 και ο μεσοπόλεμος εμφανίζονται έτσι ως χρονικές περίοδοι ιδιαίτερα ευνοϊκές για την εμφάνιση θεωριών που τείνουν να εξηγούν την κρίση του σύγχρονου κόσμου με την εγκατάλειψη των παραδοσιακών αξιών και σημείων αναφοράς· ως συνέπεια μιας επιτάχυνσης της ιστορίας και μιας έκρηξης των δομών ένταξης στο κοινωνικό σώμα, που δεν προσφέρουν άλλη διέξοδο στους «ξεριζωμένους» (είναι ο τίτλος ενός βιβλίου του Μορίς Μπαρές που δημοσιεύτηκε το 1897) εκτός από εκείνη της ηδονιστικής απόρριψης κάθε καταναγκασμού ή αντίθετα της αντιεκσυγχρονιστικής αντίδρασης.

Αυτή η απόρριψη του σύγχρονου κόσμου, που συνδέεται με την εικόνα της παρακμής, είναι παρούσα κυρίως στη σκέψη των θεωρητικών της ριζοσπαστικής δεξιάς εδώ και δύο αιώνες. Και οι άνθρωποι του Διαφωτισμού ωστόσο δεν απέφυγαν πάντοτε τον πειρασμό να εξηγήσουν την παρακμή των πολιτισμών με την απώλεια των ηθικών αξιών. Δεν ήταν ο Ρουσό αυτός που έγραψε «Ρώμη, που ήσουν κάποτε ναός της αρετής, έγινες θέατρο του εγκλήματος, ντροπή των εθνών και άθυρμα των βαρβάρων;»;

Κατά κύριο λόγο όμως οι θεωρητικοί της παρακμής στρατολογήθηκαν από το στρατόπεδο των αντιπάλων του Διαφωτισμού. Δεν ανήκαν όλοι τους στον σκληρό πυρήνα της αντιδραστικής και αντεπαναστατικής σκέψης. Αλλά μαζί με αυτόν, εθνικιστές, φασίστες, θεωρητικοί της «συντηρητικής επανάστασης» ή διανοούμενοι της δεκαετίας του '30 είχαν κοινό στοιχείο το ότι κήρυσσαν την επιστροφή σε μια κοινωνία με οργανικούς, κοινοτικούς και πνευματικούς δεσμούς· τη μοναδική ικανή, κατά τη γνώμη τους, να αναζωογονήσει έναν κόσμο ο οποίος εδώ και δύο αιώνες βρισκόταν σε κατάσταση αποσύνθεσης. Ολοι τους εκπροσωπούν -καθένας τους σε διαφορετική κλίμακα- μιαν εξέγερση ενάντια στον Διαφωτισμό, που θεωρείται υπεύθυνος για το ότι διέδωσε και έπειτα επέβαλε στον δυτικό κόσμο έναν καταστροφικό ορθολογισμό, από τον οποίο γεννήθηκε η ατομικιστική και ηδονιστική κοινωνία, την ολοκληρωμένη πολιτική έκφραση της οποίας ενσαρκώνει η φιλελεύθερη δημοκρατία.

Και σήμερα πώς έχουν τα πράγματα; Ο λόγος περί παρακμής συνεχίζει να τροφοδοτεί μιαν αντιεκσυγχρονιστική ρητορική, η επιχειρηματολογία της οποίας έχει αλλάξει λίγο από το τέλος του 19ου αιώνα, ενώ οι κύριοι φορείς της τοποθετούνται στα δύο άκρα (αλλά κυρίως στα δεξιά) του πολιτικού φάσματος. Ο κύριος εχθρός, ιδίως μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, παραμένει ο φιλελευθερισμός. Ολα τα δεινά που πλήττουν την «παρακμάζουσα νεωτερικότητα» πηγάζουν από αυτήν την ιδεολογική και ηθική παρέκκλιση, αφετηρία της οποίας είναι για άλλους ο Διαφωτισμός, για άλλους το τέλος του Μεσαίωνα ή ακόμα -όπως υποδείκνυαν με τα γραπτά τους ο Γάλλος Λουί Ρουζιέ ή ο Ιταλός Γιούλιους Εβολα- ο θρίαμβος του χριστιανικού εξισωτικού ουμανισμού σε βάρος του αρχαίου παγανισμού.

Ποιο φάρμακο προτείνουν οι θεωρητικοί της παρακμής για τη θεραπεία του κακού που διαβρώνει τη σύγχρονη κοινωνία και την οδηγεί στο δρόμο της απώλειας; Εδώ και δύο αιώνες, οι επικριτές της φιλελεύθερης νεωτερικότητας, που συνδέεται με τον καπιταλισμό και τη δημοκρατία, κηρύσσουν την επιστροφή στην παλιά τάξη της κοινότητας και της οργανικής κοινωνίας και αναγγέλλουν το επερχόμενο τέλος του δυτικού πολιτισμού, ο οποίος διαβρώνεται από μιαν εσωτερική ηθική κρίση και τελικά θα καταστραφεί από τις «βαρβαρικές εισβολές». Και εδώ και δύο αιώνες ο «παρακμάζων» κόσμος, που περιγράφεται παρόμοια με την παρακμή και την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όχι μόνον επιβιώνει αλλά και ενισχύεται από τις κρίσεις που υποτίθεται ότι θα επιτάχυναν την εξαφάνισή του.

Είναι σπάνια τα παραδείγματα στην ιστορία στα οποία σημαντικές τεχνολογικές, επιστημονικές, οικονομικές αλλαγές, συνοδευόμενες από μιαν ανατροπή των κοινωνικών ισορροπιών, δεν προκάλεσαν την επανεμφάνιση του συναισθήματος της παρακμής. Η ιδέα μιας ηθικής πτώσης, ενός χάσματος που χωρίζει τον κόσμο των πατέρων από εκείνο των τέκνων, διαδίδεται περισσότερο στο βαθμό που η εξέλιξη επιταχύνεται, χάνονται τα σημεία αναφοράς και επικρατεί στους νοσταλγούς του παρελθόντος η μυθοποιημένη εικόνα μιας χρυσής εποχής, σε σχέση με την οποία το παρόν δεν μπορεί παρά να είναι παρακμιακό. Ετσι, κάθε νέα επιτάχυνση της ιστορικής πορείας γεννάει στους μεν μιαν ανανεωμένη ελπίδα για τα ευεργετήματα της προόδου, ενώ στους δε την αίσθηση μιας ηθικής και πνευματικής απώλειας.

Αφού οι θεωρητικοί της παρακμής γνωρίζουν πάντα πώς να επωφελούνται από τη ρευστότητα της κοινωνικής μεταβολής, το δικό μας καθήκον δεν είναι να εξηγούμε ότι ο θανάσιμος κίνδυνος για τους πολιτισμούς υπάρχει μόνον όταν αυτοί απολιθώνονται με τη στείρα αναπόληση του παρελθόντος τους;

*Το παραπάνω άρθρο του γάλλου ιστορικού Πιέρ Μιλζά δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Il Corriere della Sera».

*ΠΗΓΗ:εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 22-5-2005