H βιοηθική πάει σχολείο

Image via Wikipedia

του Στ.Αλαχιώτη,
καθηγητή Γενετικής,
προέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου
και πρώην πρυτάνεως του Πανεπιστημίου Πατρών.

Οι νέες τάσεις μεταξύ των επιστημόνων υπογραμμίζουν την αναγκαιότητα διαλόγου στο σχολείο για κοινωνικά θέματα σχετιζόμενα με την επιστήμη και την τεχνολογία και θέλουν τους μαθητές να συμμετέχουν ενεργά σε τέτοιες επίκαιρες συζητήσεις

Τη Λουίζ Μπράουν, το πρώτο παιδί του σωλήνα που είναι σήμερα 26 ετών, ακολούθησαν χιλιάδες τέκνα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Ωστόσο ήδη άρχισαν να ακούγονται ηχηρά και κάποιες φωνές που παραλληλίζουν την αναπαραγωγική κλωνοποίηση με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, χωρίς ίσως να «αντιλαμβάνονται» ότι οι διαδικασίες αυτές διαχωρίζονται από ένα χάος. Από την άλλη μεριά, οι εναντιωμένες φωνές προς τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς άρχισαν να πνίγονται στο ρεύμα της «πραγματικότητας» στο οποίο παρασύρονται τα νεοφανή προϊόντα που φθάνουν ανεξέλεγκτα σχεδόν στον αδαή καταναλωτή. Ο «θαυμαστός καινούργιος κόσμος» μας που αναδύεται γοργά συμπαρασύρει και τον σκεπτικισμό για τη σωστή εφαρμογή της νέας γνώσης. Το λεγόμενο επίσης «Βιόσωμα», που αφορά τις αντιδράσεις μεταξύ μηχανών, τεχνολογίας δηλαδή, ανθρώπου και κοινωνίας, τείνει να εξασθενήσει με την υποταγή των δύο τελευταίων μερών του στο πρώτο.

Το ερώτημα βέβαια που προκύπτει αβίαστα αφορά το πώς μπορεί να πορευτεί καλύτερα ο άνθρωπος ως ένα ισορροπημένο Βιόσωμα ενταγμένο σε ένα αποτελεσματικό βιοηθικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα κινείται με περισσότερη ασφάλεια η κοινωνική πρόοδος που «μεταφέρεται» από το «όχημα» των νέων τεχνολογιών. Διότι ενώ υπάρχουν, π.χ., λεπτομερή πρωτόκολλα ελέγχου των κινδύνων ενός γενετικά τροποποιημένου οργανισμού, δεν τηρούνται με την «ευλογία» των πολυεθνικών συμφερόντων λόγω της απαράδεκτης βιασύνης που γιγαντώνει το τίμημα. Ηδη έσπευσαν διάφοροι να «πουλήσουν» κάποιες περίεργες ατελέσφορες βιοϊατρικές εξετάσεις που βασίζονται στα ανακαλυφθέντα από τη χαρτογράφηση του γονιδιώματος του ανθρώπου ευρήματα, ενώ άλλοι πρόσφατα άρχισαν να «προπαγανδίζουν» την «παντοδυναμία του θηλυκού» με την τεκνοποίηση θηλυκού αλόγου, δότης του οποίου ήταν η μητέρα του.

Και ενώ η ερευνητική σκαπάνη αποκαλύπτει ότι η απόσταση μεταξύ του γενοτύπου και του φαινοτύπου είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή που φαινόταν παλαιότερα, η εκμετάλλευση της γονιδιακής φλέβας ανεβάζει τις τιμές της στο χρηματιστήριο. Ποιος όμως μπορεί να αναχαιτίσει αυτή την ορμητική πορεία που σκεπάζει μερικές φορές με την «ιλύ» (λάσπη) της τη λάμψη των ερευνητικών ευρημάτων; Το ερώτημα αυτό δεν διαφέρει από άλλα σχετικά σημαντικά ερωτήματα, όπως λ.χ. το πώς θα αναχαιτισθεί η κακοποίηση του περιβάλλοντος ή γενικότερα η κάθε μορφή εκμετάλλευσης του ανθρώπου. Οι απαντήσεις βέβαια δεν είναι απλές αλλά παραπέμπονται όλες στο πιο βασικό επίπεδο που ανάγονται τέτοιες μεγάλες συζητήσεις, στο επίπεδο δηλαδή της εκπαίδευσης και της παιδείας.

H πρόσφατη π.χ. κυβερνητική άδεια της Αγγλίας για τη γέννηση γενετικά τροποποιημένου παιδιού το οποίο θα «χρησιμοποιηθεί» για τη σωτηρία του πάσχοντος αδελφού του ουσιαστικοποιεί έναν σοβαρό βιοηθικό προβληματισμό, αν και η περίπτωση αυτή δεν αφορά την «ενισχυτική ιατρική» αλλά μια θεραπευτική προσέγγιση. H βιοηθική λοιπόν είναι μια ελπίδα που μπορεί να σκιαγραφήσει, να επικαιροποιήσει και να μορφοποιήσει ηθικούς κανόνες, όχι τόσο ως φρόνημα (morale) που δεν βρίσκει σήμερα μεγάλη απήχηση, αλλά ως κώδικας (ethics) συμπεριφοράς, ως αξία και στάση. Γι' αυτό η βιοηθική, απαλλαγμένη από τις ευγονικές ρίζες της, πρέπει να γίνει αντικείμενο γενικού προβληματισμού και ενημερωτικής διδασκαλίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης καθώς αφορά τις ηθικές προεκτάσεις της εμπλοκής του ανθρώπου με τη ζωή· και θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι είναι «η αγάπη προς τη ζωή», μια πολύ ευρεία έννοια, που στη συγκεκριμένη περίπτωση εμπερικλείει τις προσπάθειες εξισορρόπησης του οφέλους με το ρίσκο και το τίμημα της προόδου.

H στοίχιση λοιπόν του καθενός πίσω από τις επιπτώσεις εφαρμογής ενός γενετικού νεωτερισμού εξαρτάται πρωτίστως από την εκπαίδευση. Και αυτή η δυνατότητα δεν εξαρτάται (μόνο) από τα γονίδιά μας αλλά κυρίως από την παιδεία μας. Σχετικές μελέτες σε χώρες, όπως π.χ. η Νέα Ζηλανδία και η Ιαπωνία, έχουν αναδείξει το ενδιαφέρον των εκπαιδευτικών στη διδασκαλία κοινωνικών, ηθικών και περιβαλλοντικών θεμάτων που αφορούν την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, την προγεννητική διάγνωση, τη βιοτεχνολογία, την πυρηνική δύναμη, τα εντομοκτόνα και τη γενετική μηχανική, που σχεδόν μονοπωλεί τελευταία το περισσότερο ενδιαφέρον. Υποστηρίζεται λοιπόν η αναγκαιότητα διαλόγου στο σχολείο για κοινωνικά θέματα σχετιζόμενα με την επιστήμη και την τεχνολογία, με τους μαθητές να συμμετέχουν ενεργά σε επίκαιρες τέτοιες συζητήσεις.

Στη Γαλλία επίσης σχετική μελέτη έχει δείξει ότι οι πολύ νέοι μαθητές με τον αδιαπραγμάτευτο κομφορμισμό τους είναι περισσότερο άκαμπτοι στις απόψεις τους περί βιοηθικών θεμάτων σε σχέση με τους μαθητές του λυκείου. Σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαία η σωστή και τεκμηριωμένη ενημέρωση, η παράθεση ακριβών στοιχείων και η ανεπηρέαστη συζήτηση στο σχολείο, χωρίς εξωσχολικές παρεμβάσεις. Αναγκαία θεωρείται η σχετική συζήτηση και στο πανεπιστημιακό επίπεδο προκειμένου να γίνεται περισσότερο αντιληπτή η νέα κατάσταση με στόχο το χειροκρότημα του ανθρωπιστή και της προόδου και όχι του κερδοσκόπου και της εκμετάλλευσης· «οι μεν γαρ χρημάτων οι δε ανθρωπισμού δέονται» φωνάζει ακόμη ο Διογένης ο Λαέρτιος.

H αναγκαιότητα λοιπόν για τη διαλεύκανση της διαμορφούμενης επίκαιρης κατάστασης είναι επιτακτική καθώς σε αναπτυσσόμενες χώρες, όπως λ.χ. στην Ινδία και στην Ταϋλάνδη, πάνω από το 50% των συμμετεχόντων σε σχετικές μελέτες υποστήριξαν περισσότερο την ενίσχυση φυσικών χαρακτηριστικών, όπως της ευφυΐας λ.χ., παρά τη θεραπεία ασθενειών όπως ο καρκίνος ή ο διαβήτης. Το υπαρκτό αυτό γεγονός, που δεν περιορίζεται μόνο στις προαναφερθείσες χώρες, αντανακλά μια φτωχή αντίληψη των επιπτώσεων των σχετικών εφαρμογών των επιστημονοτεχνολογικών νεωτερισμών.

Σημαντική πάντως θεωρείται η διακήρυξη της UNESCO, σύμφωνα με την οποία τα κράτη πρέπει να προωθούν ειδικές διδασκαλίες και έρευνες σχετικές με την ηθική, κοινωνική και ανθρώπινη βάση των εφαρμογών της βιολογίας και της γενετικής (του ανθρώπου) και να ενθαρρύνουν ποικίλες μορφές έρευνας, διδασκαλίας και πληροφόρησης για να διαμορφωθεί η βιοηθική εκείνη στρατηγική που θα ευαισθητοποιήσει τις κοινωνίες και τα μέλη τους για την επένδυση της νέας γνώσης προς όφελος του συνόλου της ανθρωπότητας. Προς την κατεύθυνση αυτή χρειάζεται εντατικοποίηση της συζήτησης για τη Βιοηθική, σε τοπικό και διεθνές επίπεδο, με τη διασφάλιση της ελεύθερης έκφρασης και των κοινωνικοπολιτιστικών, θρησκευτικών και φιλοσοφικών απόψεων.

H βιοηθική προσέγγιση λοιπόν της συναρπαστικής εποχής μας είναι αναγκαία, με την εκπαίδευση και τη γενικότερη παιδεία να είναι οι βάσεις στήριξης των σχετικών αξιών και στάσεων. Γι' αυτό η πρωτοβουλιακή από τα σχολεία καθιέρωση ημέρας Βιοηθικής θα μπορούσε να κορυφώσει σχετικές συζητήσεις, να εμπλουτίσει τις σκέψεις και να επιφέρει τη ζητούμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας απέναντι στην οποιαδήποτε πιθανή κακή εφαρμογή της νέας γνώσης. ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 21 Σεπτεμβρίου 2003