του Ν.Μουζέλη,
καθηγητή της London School of Economics
Στην ύστερη νεωτερικότητα βλέπουμε όχι μόνο την παγκοσμιοποίηση αξιών που συνδέονται με τη ραγδαία απελευθέρωση των αγορών (ανταγωνιστικότητα, παραγωγικότητα, καταναλωτισμός), αλλά και αξιών που εστιάζονται στους μη οικονομικούς χώρους του παγκόσμιου συστήματος, αξιών που έχουν να κάνουν με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία στον πολιτικό χώρο, με την αλληλεγγύη έναντι των φτωχών/περιθωριοποιημένων πληθυσμών στον κοινωνικό χώρο και με τον σεβασμό της πολιτισμικής διαφορετικότητας στον χώρο της κουλτούρας. Αυτές οι αξίες πήραν τη «νεωτερική» τους έκφανση τον 18ο και τον 19ο αιώνα, κατά τη διάρκεια της μετάβασης από την αδιαφοροποίητη παραδοσιακή/φεουδαρχική κοινότητα στο κράτος-έθνος. Σ' αυτή την περίοδο της «πρώιμης νεωτερικότητας» ο βιομηχανικός καπιταλισμός και το κράτος-έθνος οδήγησαν σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονταν από έντονη διαφοροποίηση: δηλαδή από τη δημιουργία θεσμικών χώρων (του οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού, πολιτισμικού) που ο καθένας είχε - εν δυνάμει τουλάχιστον - τη δική του λογική, τη δική του ιστορική δυναμική και τις δικές του αξίες.
Στην πρώιμη νεωτερικότητα οι αξίες που ανέφερα πιο πάνω αναδύθηκαν μέσα από αγώνες που στόχευαν το ξεπέρασμα του φεουδαρχικού τοπικισμού/κατακερματισμού και τη δημιουργία ευρύτερων χώρων στο επίπεδο του κράτους-έθνους. Στην ύστερη, «παγκοσμιοποιημένη» νεωτερικότητα, οι ίδιες αξίες μετασχηματίζονται μέσα από αγώνες που στοχεύουν το ξεπέρασμα του εθνικού/κρατικού «τοπικισμού» και τη δημιουργία ενός κοσμοπολιτικού πλαισίου μέσα στο οποίο δίνεται λιγότερη έμφαση στις εθνικιστικές ιδεολογίες και περισσότερη σε προβληματισμούς και οράματα που ξεπερνούν τα στενά εθνικά/κρατικά σύνορα. Με άλλα λόγια, οι βασικές αξίες της νεωτερικότητας που αρχικά αναδύθηκαν στους διαφοροποιημένους θεσμικούς χώρους του κράτους-έθνους αποκτούν στην ύστερη νεωτερικότητα μια πλανητική διάσταση. Από αυτή την άποψη θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για έναν αναδυόμενο κοσμοπολιτισμό όχι μόνο στην οικονομική σφαίρα (όπου το ξεπέρασμα των κρατικών συνόρων από το πολυεθνικό κεφάλαιο αποτελεί μια κυρίαρχη πραγματικότητα) αλλά και στην πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική σφαίρα.
* Τα ανθρώπινα δικαιώματα
Ξεκινώ από τον πολιτικό χώρο όπου μπορεί κανείς να διακρίνει τη σταδιακή παγκοσμιοποίηση των αξιών της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτές οι αξίες πήραν μεν την πιο προχωρημένη μορφή τους στο πλαίσιο του δυτικοευρωπαϊκού κράτους-έθνους, αλλά σήμερα αποκτούν όλο και περισσότερο έναν καθολικό, παγκόσμιο χαρακτήρα. Και αυτό με την έννοια ότι τείνουν να γίνονται αποδεκτές (όχι βέβαια από όλους - αλλά) από άτομα που ζουν σε μεταπαραδοσιακά πλαίσια - είτε αυτά τα πλαίσια βρίσκονται στη δικτατορική Κίνα, στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες του Πρώτου Κόσμου, στις ψευδοδημοκρατίες του Τρίτου Κόσμου ή τέλος στις μαφιόζικες δημοκρατίες του λεγόμενου Δεύτερου Κόσμου. Παρ' όλο που στο επίπεδο των πολιτικών και κοινωνικών πρακτικών το δημοκρατικό έλλειμμα είναι τεράστιο, στο κανονιστικό, δεοντολογικό επίπεδο οι αξίες γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα παίζουν έναν όλο και πιο κεντρικό, νομιμοποιητικό ρόλο. Δηλαδή όλο και περισσότερο γίνεται αποδεκτό (από άτομα, το επαναλαμβάνω, που ζουν σε μεταπαραδοσιακά πλαίσια) ότι η μαζική καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όχι μόνο δεν μπορεί να νομιμοποιηθεί αλλά ούτε και προστατεύεται πλέον στη βάση της ιδεολογίας περί εθνικής κυριαρχίας και της μη παρέμβασης στα εσωτερικά του κράτους-έθνους.
Ετσι, για παράδειγμα, αν ήταν σχετικά εύκολο στις αρχές του 20ού αιώνα για τον Κεμάλ Ατατούρκ να «ομοιογενοποιήσει» εθνοτικά το σύγχρονο τουρκικό κράτος-έθνος ακολουθώντας όχι μόνο εθνοκαθαρτικές αλλά και γενοκτονικές στρατηγικές (Πόντιοι, Αρμένιοι), ήταν πολύ πιο δύσκολο για τον Μιλόσεβιτς στα τέλη του 20ού αιώνα να κάνει το ίδιο στα πλαίσια της «Μεγάλης Σερβίας». Και αυτή η διαφορά δεν εξηγείται μόνο, όπως πολλοί νομίζουν στον τόπο μας, από το ότι ο «αμερικανικός ιμπεριαλισμός» εναντιώθηκε στα μεγαλοϊδεατικά οράματα του Μιλόσεβιτς. Εξηγείται επίσης από το ότι η παγκόσμια κοινή γνώμη όχι μόνο καταδικάζει αλλά και ενεργά υποστηρίζει την πάταξη τέτοιων πρακτικών - ακόμη και αν αυτό σημαίνει την καταπάτηση της αρχής της εθνικής κυριαρχίας. Εξηγείται, με άλλα λόγια, από το ότι σήμερα οι παγκόσμιες αξίες γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν περιορίζονται μόνο στους στενούς κύκλους μερικών φιλοσόφων, διανοουμένων, ιδεολόγων. Οπως φάνηκε καθαρά π.χ. στην περίπτωση Πινοσέτ, οι αξίες αυτές διαχέονται και προς τα κάτω (στο επίπεδο του απλού πολίτη) και προς τα πάνω (στο επίπεδο των ελίτ).
* Η κοινωνική αλληλεγγύη
Την ίδια διαδικασία παγκοσμιοποίησης των αξιών βλέπουμε και στον κοινωνικό χώρο. Οπως η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες, ενώ συγχρόνως κάνει, μέσω της επικοινωνιακής επανάστασης, πιο ορατή την εξαθλίωση των φτωχών και περιθωριοποιημένων πληθυσμών της Γης, αρχίζει σταδιακά να αναπτύσσεται η ιδέα ότι το θέμα της απόλυτης φτώχειας πρέπει να αντιμετωπισθεί όχι μόνο στο επίπεδο του κράτους-έθνους αλλά και στο επίπεδο του «παγκόσμιου χωριού». Αυτού του είδους τον κοινωνικό κοσμοπολιτισμό τον βλέπουμε κυρίως σε μια μεγάλη κατηγορία νέων ανθρώπων που ενδιαφέρονται λιγότερο για το χρηματιστήριο και την ανεγκέφαλη κατανάλωση και περισσότερο για έναν μεταϋλιστικό τρόπο ζωής (Ingelhart). Νομίζω πως το είδος των νέων κινημάτων που ξεκίνησαν από το Σιάτλ και πήραν την πιο πρόσφατη μορφή τους στη Γένοβα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του είδους του κοινωνικού κοσμοπολιτισμού. Στην τελευταία περίπτωση, παρ' όλη την ουτοπική ρητορική της αντι-παγκοσμιοποίησης, η συντριπτική πλειοψηφία των διαδηλωτών ήταν υπέρ μιας παγκοσμιοποίησης που δεν θα περιοριζόταν στην ανάπτυξη των αγορών και της παραγωγικότητας, αλλά θα επεκτεινόταν και στην ανάπτυξη της κοινωνικής αλληλεγγύης και συνοχής στο επίπεδο του πλανήτη (βλ. σχετικό άρθρο μου, «Το Βήμα», 29.7.2001).
Και βέβαια ο κοινωνικός κοσμοπολιτισμός που εστιάζεται στα ζητήματα της παγκόσμιας φτώχειας συνδέεται άρρηκτα με το αυξανόμενο ενδιαφέρον για το περιβάλλον - αφού μια βασική προϋπόθεση για μια αποτελεσματική περιβαλλοντική πολιτική είναι η ανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου κατά τρόπο που να αποφεύγει τον σπάταλο και οικολογικά καταστρεπτικό τρόπο με τον οποίο αναπτύχθηκαν τα κράτη-έθνη του Πρώτου και του Δεύτερου Κόσμου. Από αυτή τη σκοπιά οι κοινωνικές αξίες που στοχεύουν στην ουσιαστική βοήθεια των φτωχών χωρών είναι στενά συνδεδεμένες με τις οικολογικές αξίες και τα παγκόσμιας εμβέλειας εθελοντικά κινήματα που τις προωθούν.
* Το πολιτισμικά διαφορετικό
Αν το πέρασμα από τη μη διαφοροποιημένη παραδοσιακή κοινότητα στο κράτος-έθνος σήμαινε την αποδιάρθρωση του πολιτισμικού τοπικισμού και την ελεύθερη διακίνηση νέων ιδεών και αξιών στην ευρύτερη πολιτισμική αρένα του κράτους-έθνους, στην ύστερη νεωτερικότητα βλέπουμε το πέρασμα από τον εθνικιστικό επαρχιωτισμό/σοβινισμό του κράτους-έθνους σε έναν παγκόσμιο προβληματισμό γύρω από την πολυπολιτισμικότητα και την αξία του σεβασμού του πολιτισμικά διαφορετικού. Οι αξίες και διαδικασίες που οδηγούν στο ξεπέρασμα των εθνικών συνόρων στον χώρο της κουλτούρας στηρίζονται στις τεράστιες πληθυσμικές ανακατατάξεις που η παγκοσμιοποίηση ενθαρρύνει - ανακατατάξεις που οδηγούν στο πέρασμα από τις πολιτισμικά ομοιογενοποιημένες στις σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Στηρίζονται επίσης, όπως έδειξε πολύ πειστικά ο γνωστός βρετανός κοινωνιολόγος John Urry, στην παγκόσμια ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού, που έστω και σε ένα επιφανειακό επίπεδο βοήθησε την ανάπτυξη αξιών που αποθαρρύνουν τις μισαλλοδοξίες, τους μεσσιανισμούς και τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό των εθνικιστικών ιδεολογιών. Ετσι δημιουργείται ένα πλαίσιο που ευνοεί το άνοιγμα προς το πολιτισμικά άλλο και τον ανοιχτό διάλογο μεταξύ διαφορετικών κοσμοθεωριών και τρόπων ζωής. Ενας τέτοιος διάλογος προϋποθέτει, όπως τονίζει ο φιλόσοφος Charles Taylor, όχι μόνο την ανοχή αλλά και τον ειλικρινή σεβασμό του πολιτισμικά «άλλου».
* Πέρα από τα όρια του κράτους
Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε ότι όχι μόνο στον χώρο της οικονομίας αλλά και στους θεσμικά διαφοροποιημένους χώρους του πολιτικού, κοινωνικού και του πολιτισμικού γίγνεσθαι βλέπουμε στην ύστερη νεωτερικότητα την ανάδυση αξιών που έχουν έναν καθολικό, κοσμοπολιτικό χαρακτήρα: την αξία της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον πολιτικό χώρο, την αξία της αλληλεγγύης με τους φτωχούς και περιθωριοποιημένους πληθυσμούς του πλανήτη στον κοινωνικό χώρο και την αξία της ανοχής και του σεβασμού της πολιτισμικής διαφορετικότητας στον χώρο της κουλτούρας. Οι φορείς αυτών των αξιών προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα καίρια προβλήματα που η παγκοσμιοποίηση δημιουργεί κοιτώντας πέρα από τα στενά όρια του κράτους-έθνους και των εθνικιστικών/σοβινιστικών ιδεολογιών της πρώιμης νεωτερικότητας.
Οπως ήδη ανέφερα, κατά την άποψή μου, οι αξίες αυτές δεν είναι, όπως υποστηρίζουν διάφοροι μεταμοντέρνοι στοχαστές, «ευρωκεντρικές». Στη σημερινή συγκυρία αποκτούν όλο και περισσότερο έναν καθολικό, παγκόσμιο χαρακτήρα. Και αυτό όχι βέβαια με την πλατωνική έννοια του «αιώνια καθολικού», αλλά με την παρσονική έννοια του «εξελικτικά καθολικού»: δηλαδή σε μια συγκεκριμένη φάση της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών (στη φάση της ύστερης νεωτερικότητας), οι αξίες αυτές είναι ικανές να λειτουργήσουν νομιμοποιητικά και να νοηματοδοτήσουν τον βίο ατόμων που ζουν στα μεταπαραδοσιακά πλαίσια διαφόρων καθεστώτων και πολιτισμών. Και όπως σε δύο περίπου δεκαετίες τα 3/4 του πληθυσμού του πλανήτη θα ζουν σε πόλεις, η απήχηση αυτών των αξιών θα ενταθεί κατά θεαματικό τρόπο.
Περνώντας τώρα από τη μεταμοντέρνα, σχετικιστική στην - εκ διαμέτρου αντίθετη - φονταμενταλιστική κριτική του κοσμοπολιτισμού, εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι η τυχόν κυριαρχία κοσμοπολιτικών αξιών δεν σημαίνει, όπως υποστηρίζουν οι οπαδοί της εθνικιστικής περιχαράκωσης, την εξαφάνιση της εθνικής ταυτότητας. Κατά τον ίδιο τρόπο που, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, το κράτος-έθνος δεν παρακμάζει αλλά αλλάζει λειτουργίες, έτσι και η ταύτιση με το εθνικό σύνολο αλλάζει μορφή. Η ταύτιση με την πατρίδα αρχίζει σιγά σιγά να βασίζεται λιγότερο στον εθνικιστικό σοβινισμό, τη μισαλλοδοξία και την ιδέα της φυλετικής ή πολιτισμικής ανωτερότητας και περισσότερο σε έναν μη παρανοϊκό, ψυχολογικά ώριμο πατριωτισμό. Αυτός ο «ανοιχτός» προς τα έξω πατριωτισμός οδηγεί τους πολίτες να αγαπούν τον τόπο τους όπως τα ώριμα άτομα αγαπούν τους γονείς τους: τους αγαπούν και τους σέβονται όχι επειδή είναι τα πιο τέλεια και θαυμαστά ανθρώπινα όντα που παρουσιάστηκαν στον πλανήτη, αλλά επειδή μεταξύ γονιού και παιδιού δημιουργείται μια σχέση που είναι εκ των πραγμάτων μοναδική και ανεπανάληπτη. Ολα τα παραπάνω δεν σημαίνουν βέβαια ότι στο επίπεδο των κοινωνικών πρακτικών οι αξίες που ανέφερα πιο πάνω έχουν γίνει κυρίαρχες ή ότι θα γίνουν κυρίαρχες στο μέλλον. Τα εμπόδια για την επικράτησή τους είναι τεράστια και προέρχονται από δύο κατευθύνσεις:
α) Από τη σημερινή αναβίωση διαφόρων φονταμενταλιστικών κινημάτων (εθνικιστικού, θρησκευτικού, πολιτισμικού χαρακτήρα), κινημάτων που βλέπουμε να αναπτύσσονται ραγδαία όχι μόνο στον Τρίτο αλλά και στον Πρώτο Κόσμο.
β) Από την άνιση, ανισόρροπη ανάπτυξη αυτών των ίδιων των αξιών. Πιο συγκεκριμένα, από την «αποικιοποίηση» του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτισμικού χώρου από τον οικονομικό. Μέσα στο πλαίσιο της - υπό την αμερικανική ηγεμονία - νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης οι οικονομικές αξίες της παραγωγικότητας και του ανταγωνισμού αντί να συνυπάρχουν σε κατάσταση ισορροπίας με τις αξίες της δημοκρατίας, της κοινωνικής αλληλεγγύης και του σεβασμού της πολιτισμικής διαφορετικότητας, υπερισχύουν απόλυτα και διαβρώνουν τις ιδιαίτερες λογικές των μη οικονομικών θεσμικών χώρων.
Πιο συγκεκριμένα: Αν οι διάφοροι φονταμενταλισμοί εναντιώνονται στην εξάπλωση των κοσμοπολιτικών αξιών «από τα έξω», ο οικονομικός ιμπεριαλισμός των πολυεθνικών εταιρειών τη διαβρώνει από τα μέσα. Η παγκόσμια κουλτούρα του άκρατου καταναλωτισμού και η νεοφιλελεύθερη πίστη στους μηχανισμούς της αγοράς σαν τρόπο λύσης όχι μόνο των οικονομικών αλλά και των πολιτικών, κοινωνικών, πολιτισμικών και οικολογικών προβλημάτων της ανθρωπότητας έχει οδηγήσει σε μια κατάσταση όπου:
- Οι αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας ευτελίζονται όταν χρησιμοποιούνται από τις ηγεμονεύουσες ΗΠΑ σαν ιδεολογικό εργαλείο εναντίον των αντιπάλων τους (π.χ., η κριτική για την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δημοκρατικών ελευθεριών στην Κίνα δεν λαμβάνει υπόψη της ότι η Κίνα πέτυχε να αποφύγει τη ρωσικού τύπου καταστροφική αποδιοργάνωση ακριβώς επειδή αρνήθηκε να ανοίξει συγχρόνως και το οικονομικό και το πολιτικό της σύστημα - βλ. σχετικό άρθρο μου στο «Βήμα» τής 13.9.1998).
- Οι αξίες της κοινωνικής αλληλεγγύης και η ιδέα της ουσιαστικής βοήθειας στα θύματα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας (είτε αυτά βρίσκονται στις πλούσιες είτε στις φτωχές χώρες του πλανήτη) θεωρούνται από τους διάφορους γκουρού του νεοφιλελευθερισμού ως αφελή ιδεολογήματα που απλώς εμποδίζουν την παραπέρα εξάπλωση της αγοραίας λογικής, που είναι, σε τελευταία ανάλυση, ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος εξάλειψης της παγκόσμιας φτώχειας και περιθωριοποίησης.
- Οι αξίες της ανοχής και του σεβασμού του πολιτισμικά διαφορετικού εκφυλίζονται όταν εντάσσονται στο γενικό πλαίσιο του άκρατου καταναλωτισμού - σε ένα συγκρητικό πλαίσιο όπου κάθε πολιτισμική ιδιαιτερότητα, κάθε «ξένο» στοιχείο (στον χώρο της ενδυμασίας, της διατροφής, της σκέψης, της τέχνης) αντιμετωπίζεται «ξεκάρφωτα» και υπερφίαλα σαν εμπόρευμα προς άμεση κατανάλωση.
* Συμπέρασμα
Οι κοσμοπολιτικές αξίες που ανέλυσα σ' αυτό το άρθρο δεν είναι απλώς επιθυμητές αλλά και απαραίτητες για την επιβίωση του πλανήτη μας. Για τη στιγμή βέβαια, παρ' όλο που έχουν αρχίσει να γίνονται αισθητές στην παγκόσμια αρένα, κάθε άλλο παρά κυριαρχούν. Για να κυριαρχήσουν, η βασική προϋπόθεση είναι το πέρασμα από το νεοφιλελεύθερο σε ένα νεοσοσιαλδημοκρατικό σύστημα ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας και κοινωνίας. Μόνο στη βάση ενός τέτοιου ελέγχου θα μπορέσουν οι κοσμοπολιτικές αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της παγκόσμιας κοινωνικής αλληλεγγύης και του σεβασμού της πολιτισμικής και εθνικιστικής ιδιαιτερότητας να ξεπεράσουν τα εμπόδια του φονταμενταλισμού και της αγοροκρατίας που αυτή τη στιγμή τις περιθωριοποιούν.
καθηγητή της London School of Economics
Για να κυριαρχήσουν οι κοσμοπολιτικές αξίες, βασική προϋπόθεση είναι το πέρασμα από το νεοφιλελεύθερο σε ένα νεοσοσιαλδημοκρατικό σύστημα ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας και κοινωνίας
Στην ύστερη νεωτερικότητα βλέπουμε όχι μόνο την παγκοσμιοποίηση αξιών που συνδέονται με τη ραγδαία απελευθέρωση των αγορών (ανταγωνιστικότητα, παραγωγικότητα, καταναλωτισμός), αλλά και αξιών που εστιάζονται στους μη οικονομικούς χώρους του παγκόσμιου συστήματος, αξιών που έχουν να κάνουν με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία στον πολιτικό χώρο, με την αλληλεγγύη έναντι των φτωχών/περιθωριοποιημένων πληθυσμών στον κοινωνικό χώρο και με τον σεβασμό της πολιτισμικής διαφορετικότητας στον χώρο της κουλτούρας. Αυτές οι αξίες πήραν τη «νεωτερική» τους έκφανση τον 18ο και τον 19ο αιώνα, κατά τη διάρκεια της μετάβασης από την αδιαφοροποίητη παραδοσιακή/φεουδαρχική κοινότητα στο κράτος-έθνος. Σ' αυτή την περίοδο της «πρώιμης νεωτερικότητας» ο βιομηχανικός καπιταλισμός και το κράτος-έθνος οδήγησαν σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονταν από έντονη διαφοροποίηση: δηλαδή από τη δημιουργία θεσμικών χώρων (του οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού, πολιτισμικού) που ο καθένας είχε - εν δυνάμει τουλάχιστον - τη δική του λογική, τη δική του ιστορική δυναμική και τις δικές του αξίες.
Στην πρώιμη νεωτερικότητα οι αξίες που ανέφερα πιο πάνω αναδύθηκαν μέσα από αγώνες που στόχευαν το ξεπέρασμα του φεουδαρχικού τοπικισμού/κατακερματισμού και τη δημιουργία ευρύτερων χώρων στο επίπεδο του κράτους-έθνους. Στην ύστερη, «παγκοσμιοποιημένη» νεωτερικότητα, οι ίδιες αξίες μετασχηματίζονται μέσα από αγώνες που στοχεύουν το ξεπέρασμα του εθνικού/κρατικού «τοπικισμού» και τη δημιουργία ενός κοσμοπολιτικού πλαισίου μέσα στο οποίο δίνεται λιγότερη έμφαση στις εθνικιστικές ιδεολογίες και περισσότερη σε προβληματισμούς και οράματα που ξεπερνούν τα στενά εθνικά/κρατικά σύνορα. Με άλλα λόγια, οι βασικές αξίες της νεωτερικότητας που αρχικά αναδύθηκαν στους διαφοροποιημένους θεσμικούς χώρους του κράτους-έθνους αποκτούν στην ύστερη νεωτερικότητα μια πλανητική διάσταση. Από αυτή την άποψη θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για έναν αναδυόμενο κοσμοπολιτισμό όχι μόνο στην οικονομική σφαίρα (όπου το ξεπέρασμα των κρατικών συνόρων από το πολυεθνικό κεφάλαιο αποτελεί μια κυρίαρχη πραγματικότητα) αλλά και στην πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική σφαίρα.
* Τα ανθρώπινα δικαιώματα
Ξεκινώ από τον πολιτικό χώρο όπου μπορεί κανείς να διακρίνει τη σταδιακή παγκοσμιοποίηση των αξιών της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτές οι αξίες πήραν μεν την πιο προχωρημένη μορφή τους στο πλαίσιο του δυτικοευρωπαϊκού κράτους-έθνους, αλλά σήμερα αποκτούν όλο και περισσότερο έναν καθολικό, παγκόσμιο χαρακτήρα. Και αυτό με την έννοια ότι τείνουν να γίνονται αποδεκτές (όχι βέβαια από όλους - αλλά) από άτομα που ζουν σε μεταπαραδοσιακά πλαίσια - είτε αυτά τα πλαίσια βρίσκονται στη δικτατορική Κίνα, στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες του Πρώτου Κόσμου, στις ψευδοδημοκρατίες του Τρίτου Κόσμου ή τέλος στις μαφιόζικες δημοκρατίες του λεγόμενου Δεύτερου Κόσμου. Παρ' όλο που στο επίπεδο των πολιτικών και κοινωνικών πρακτικών το δημοκρατικό έλλειμμα είναι τεράστιο, στο κανονιστικό, δεοντολογικό επίπεδο οι αξίες γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα παίζουν έναν όλο και πιο κεντρικό, νομιμοποιητικό ρόλο. Δηλαδή όλο και περισσότερο γίνεται αποδεκτό (από άτομα, το επαναλαμβάνω, που ζουν σε μεταπαραδοσιακά πλαίσια) ότι η μαζική καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όχι μόνο δεν μπορεί να νομιμοποιηθεί αλλά ούτε και προστατεύεται πλέον στη βάση της ιδεολογίας περί εθνικής κυριαρχίας και της μη παρέμβασης στα εσωτερικά του κράτους-έθνους.
Ετσι, για παράδειγμα, αν ήταν σχετικά εύκολο στις αρχές του 20ού αιώνα για τον Κεμάλ Ατατούρκ να «ομοιογενοποιήσει» εθνοτικά το σύγχρονο τουρκικό κράτος-έθνος ακολουθώντας όχι μόνο εθνοκαθαρτικές αλλά και γενοκτονικές στρατηγικές (Πόντιοι, Αρμένιοι), ήταν πολύ πιο δύσκολο για τον Μιλόσεβιτς στα τέλη του 20ού αιώνα να κάνει το ίδιο στα πλαίσια της «Μεγάλης Σερβίας». Και αυτή η διαφορά δεν εξηγείται μόνο, όπως πολλοί νομίζουν στον τόπο μας, από το ότι ο «αμερικανικός ιμπεριαλισμός» εναντιώθηκε στα μεγαλοϊδεατικά οράματα του Μιλόσεβιτς. Εξηγείται επίσης από το ότι η παγκόσμια κοινή γνώμη όχι μόνο καταδικάζει αλλά και ενεργά υποστηρίζει την πάταξη τέτοιων πρακτικών - ακόμη και αν αυτό σημαίνει την καταπάτηση της αρχής της εθνικής κυριαρχίας. Εξηγείται, με άλλα λόγια, από το ότι σήμερα οι παγκόσμιες αξίες γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν περιορίζονται μόνο στους στενούς κύκλους μερικών φιλοσόφων, διανοουμένων, ιδεολόγων. Οπως φάνηκε καθαρά π.χ. στην περίπτωση Πινοσέτ, οι αξίες αυτές διαχέονται και προς τα κάτω (στο επίπεδο του απλού πολίτη) και προς τα πάνω (στο επίπεδο των ελίτ).
* Η κοινωνική αλληλεγγύη
Την ίδια διαδικασία παγκοσμιοποίησης των αξιών βλέπουμε και στον κοινωνικό χώρο. Οπως η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες, ενώ συγχρόνως κάνει, μέσω της επικοινωνιακής επανάστασης, πιο ορατή την εξαθλίωση των φτωχών και περιθωριοποιημένων πληθυσμών της Γης, αρχίζει σταδιακά να αναπτύσσεται η ιδέα ότι το θέμα της απόλυτης φτώχειας πρέπει να αντιμετωπισθεί όχι μόνο στο επίπεδο του κράτους-έθνους αλλά και στο επίπεδο του «παγκόσμιου χωριού». Αυτού του είδους τον κοινωνικό κοσμοπολιτισμό τον βλέπουμε κυρίως σε μια μεγάλη κατηγορία νέων ανθρώπων που ενδιαφέρονται λιγότερο για το χρηματιστήριο και την ανεγκέφαλη κατανάλωση και περισσότερο για έναν μεταϋλιστικό τρόπο ζωής (Ingelhart). Νομίζω πως το είδος των νέων κινημάτων που ξεκίνησαν από το Σιάτλ και πήραν την πιο πρόσφατη μορφή τους στη Γένοβα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του είδους του κοινωνικού κοσμοπολιτισμού. Στην τελευταία περίπτωση, παρ' όλη την ουτοπική ρητορική της αντι-παγκοσμιοποίησης, η συντριπτική πλειοψηφία των διαδηλωτών ήταν υπέρ μιας παγκοσμιοποίησης που δεν θα περιοριζόταν στην ανάπτυξη των αγορών και της παραγωγικότητας, αλλά θα επεκτεινόταν και στην ανάπτυξη της κοινωνικής αλληλεγγύης και συνοχής στο επίπεδο του πλανήτη (βλ. σχετικό άρθρο μου, «Το Βήμα», 29.7.2001).
Και βέβαια ο κοινωνικός κοσμοπολιτισμός που εστιάζεται στα ζητήματα της παγκόσμιας φτώχειας συνδέεται άρρηκτα με το αυξανόμενο ενδιαφέρον για το περιβάλλον - αφού μια βασική προϋπόθεση για μια αποτελεσματική περιβαλλοντική πολιτική είναι η ανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου κατά τρόπο που να αποφεύγει τον σπάταλο και οικολογικά καταστρεπτικό τρόπο με τον οποίο αναπτύχθηκαν τα κράτη-έθνη του Πρώτου και του Δεύτερου Κόσμου. Από αυτή τη σκοπιά οι κοινωνικές αξίες που στοχεύουν στην ουσιαστική βοήθεια των φτωχών χωρών είναι στενά συνδεδεμένες με τις οικολογικές αξίες και τα παγκόσμιας εμβέλειας εθελοντικά κινήματα που τις προωθούν.
* Το πολιτισμικά διαφορετικό
Αν το πέρασμα από τη μη διαφοροποιημένη παραδοσιακή κοινότητα στο κράτος-έθνος σήμαινε την αποδιάρθρωση του πολιτισμικού τοπικισμού και την ελεύθερη διακίνηση νέων ιδεών και αξιών στην ευρύτερη πολιτισμική αρένα του κράτους-έθνους, στην ύστερη νεωτερικότητα βλέπουμε το πέρασμα από τον εθνικιστικό επαρχιωτισμό/σοβινισμό του κράτους-έθνους σε έναν παγκόσμιο προβληματισμό γύρω από την πολυπολιτισμικότητα και την αξία του σεβασμού του πολιτισμικά διαφορετικού. Οι αξίες και διαδικασίες που οδηγούν στο ξεπέρασμα των εθνικών συνόρων στον χώρο της κουλτούρας στηρίζονται στις τεράστιες πληθυσμικές ανακατατάξεις που η παγκοσμιοποίηση ενθαρρύνει - ανακατατάξεις που οδηγούν στο πέρασμα από τις πολιτισμικά ομοιογενοποιημένες στις σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Στηρίζονται επίσης, όπως έδειξε πολύ πειστικά ο γνωστός βρετανός κοινωνιολόγος John Urry, στην παγκόσμια ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού, που έστω και σε ένα επιφανειακό επίπεδο βοήθησε την ανάπτυξη αξιών που αποθαρρύνουν τις μισαλλοδοξίες, τους μεσσιανισμούς και τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό των εθνικιστικών ιδεολογιών. Ετσι δημιουργείται ένα πλαίσιο που ευνοεί το άνοιγμα προς το πολιτισμικά άλλο και τον ανοιχτό διάλογο μεταξύ διαφορετικών κοσμοθεωριών και τρόπων ζωής. Ενας τέτοιος διάλογος προϋποθέτει, όπως τονίζει ο φιλόσοφος Charles Taylor, όχι μόνο την ανοχή αλλά και τον ειλικρινή σεβασμό του πολιτισμικά «άλλου».
* Πέρα από τα όρια του κράτους
Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε ότι όχι μόνο στον χώρο της οικονομίας αλλά και στους θεσμικά διαφοροποιημένους χώρους του πολιτικού, κοινωνικού και του πολιτισμικού γίγνεσθαι βλέπουμε στην ύστερη νεωτερικότητα την ανάδυση αξιών που έχουν έναν καθολικό, κοσμοπολιτικό χαρακτήρα: την αξία της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον πολιτικό χώρο, την αξία της αλληλεγγύης με τους φτωχούς και περιθωριοποιημένους πληθυσμούς του πλανήτη στον κοινωνικό χώρο και την αξία της ανοχής και του σεβασμού της πολιτισμικής διαφορετικότητας στον χώρο της κουλτούρας. Οι φορείς αυτών των αξιών προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα καίρια προβλήματα που η παγκοσμιοποίηση δημιουργεί κοιτώντας πέρα από τα στενά όρια του κράτους-έθνους και των εθνικιστικών/σοβινιστικών ιδεολογιών της πρώιμης νεωτερικότητας.
Οπως ήδη ανέφερα, κατά την άποψή μου, οι αξίες αυτές δεν είναι, όπως υποστηρίζουν διάφοροι μεταμοντέρνοι στοχαστές, «ευρωκεντρικές». Στη σημερινή συγκυρία αποκτούν όλο και περισσότερο έναν καθολικό, παγκόσμιο χαρακτήρα. Και αυτό όχι βέβαια με την πλατωνική έννοια του «αιώνια καθολικού», αλλά με την παρσονική έννοια του «εξελικτικά καθολικού»: δηλαδή σε μια συγκεκριμένη φάση της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών (στη φάση της ύστερης νεωτερικότητας), οι αξίες αυτές είναι ικανές να λειτουργήσουν νομιμοποιητικά και να νοηματοδοτήσουν τον βίο ατόμων που ζουν στα μεταπαραδοσιακά πλαίσια διαφόρων καθεστώτων και πολιτισμών. Και όπως σε δύο περίπου δεκαετίες τα 3/4 του πληθυσμού του πλανήτη θα ζουν σε πόλεις, η απήχηση αυτών των αξιών θα ενταθεί κατά θεαματικό τρόπο.
Περνώντας τώρα από τη μεταμοντέρνα, σχετικιστική στην - εκ διαμέτρου αντίθετη - φονταμενταλιστική κριτική του κοσμοπολιτισμού, εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι η τυχόν κυριαρχία κοσμοπολιτικών αξιών δεν σημαίνει, όπως υποστηρίζουν οι οπαδοί της εθνικιστικής περιχαράκωσης, την εξαφάνιση της εθνικής ταυτότητας. Κατά τον ίδιο τρόπο που, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, το κράτος-έθνος δεν παρακμάζει αλλά αλλάζει λειτουργίες, έτσι και η ταύτιση με το εθνικό σύνολο αλλάζει μορφή. Η ταύτιση με την πατρίδα αρχίζει σιγά σιγά να βασίζεται λιγότερο στον εθνικιστικό σοβινισμό, τη μισαλλοδοξία και την ιδέα της φυλετικής ή πολιτισμικής ανωτερότητας και περισσότερο σε έναν μη παρανοϊκό, ψυχολογικά ώριμο πατριωτισμό. Αυτός ο «ανοιχτός» προς τα έξω πατριωτισμός οδηγεί τους πολίτες να αγαπούν τον τόπο τους όπως τα ώριμα άτομα αγαπούν τους γονείς τους: τους αγαπούν και τους σέβονται όχι επειδή είναι τα πιο τέλεια και θαυμαστά ανθρώπινα όντα που παρουσιάστηκαν στον πλανήτη, αλλά επειδή μεταξύ γονιού και παιδιού δημιουργείται μια σχέση που είναι εκ των πραγμάτων μοναδική και ανεπανάληπτη. Ολα τα παραπάνω δεν σημαίνουν βέβαια ότι στο επίπεδο των κοινωνικών πρακτικών οι αξίες που ανέφερα πιο πάνω έχουν γίνει κυρίαρχες ή ότι θα γίνουν κυρίαρχες στο μέλλον. Τα εμπόδια για την επικράτησή τους είναι τεράστια και προέρχονται από δύο κατευθύνσεις:
α) Από τη σημερινή αναβίωση διαφόρων φονταμενταλιστικών κινημάτων (εθνικιστικού, θρησκευτικού, πολιτισμικού χαρακτήρα), κινημάτων που βλέπουμε να αναπτύσσονται ραγδαία όχι μόνο στον Τρίτο αλλά και στον Πρώτο Κόσμο.
β) Από την άνιση, ανισόρροπη ανάπτυξη αυτών των ίδιων των αξιών. Πιο συγκεκριμένα, από την «αποικιοποίηση» του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτισμικού χώρου από τον οικονομικό. Μέσα στο πλαίσιο της - υπό την αμερικανική ηγεμονία - νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης οι οικονομικές αξίες της παραγωγικότητας και του ανταγωνισμού αντί να συνυπάρχουν σε κατάσταση ισορροπίας με τις αξίες της δημοκρατίας, της κοινωνικής αλληλεγγύης και του σεβασμού της πολιτισμικής διαφορετικότητας, υπερισχύουν απόλυτα και διαβρώνουν τις ιδιαίτερες λογικές των μη οικονομικών θεσμικών χώρων.
Πιο συγκεκριμένα: Αν οι διάφοροι φονταμενταλισμοί εναντιώνονται στην εξάπλωση των κοσμοπολιτικών αξιών «από τα έξω», ο οικονομικός ιμπεριαλισμός των πολυεθνικών εταιρειών τη διαβρώνει από τα μέσα. Η παγκόσμια κουλτούρα του άκρατου καταναλωτισμού και η νεοφιλελεύθερη πίστη στους μηχανισμούς της αγοράς σαν τρόπο λύσης όχι μόνο των οικονομικών αλλά και των πολιτικών, κοινωνικών, πολιτισμικών και οικολογικών προβλημάτων της ανθρωπότητας έχει οδηγήσει σε μια κατάσταση όπου:
- Οι αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας ευτελίζονται όταν χρησιμοποιούνται από τις ηγεμονεύουσες ΗΠΑ σαν ιδεολογικό εργαλείο εναντίον των αντιπάλων τους (π.χ., η κριτική για την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δημοκρατικών ελευθεριών στην Κίνα δεν λαμβάνει υπόψη της ότι η Κίνα πέτυχε να αποφύγει τη ρωσικού τύπου καταστροφική αποδιοργάνωση ακριβώς επειδή αρνήθηκε να ανοίξει συγχρόνως και το οικονομικό και το πολιτικό της σύστημα - βλ. σχετικό άρθρο μου στο «Βήμα» τής 13.9.1998).
- Οι αξίες της κοινωνικής αλληλεγγύης και η ιδέα της ουσιαστικής βοήθειας στα θύματα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας (είτε αυτά βρίσκονται στις πλούσιες είτε στις φτωχές χώρες του πλανήτη) θεωρούνται από τους διάφορους γκουρού του νεοφιλελευθερισμού ως αφελή ιδεολογήματα που απλώς εμποδίζουν την παραπέρα εξάπλωση της αγοραίας λογικής, που είναι, σε τελευταία ανάλυση, ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος εξάλειψης της παγκόσμιας φτώχειας και περιθωριοποίησης.
- Οι αξίες της ανοχής και του σεβασμού του πολιτισμικά διαφορετικού εκφυλίζονται όταν εντάσσονται στο γενικό πλαίσιο του άκρατου καταναλωτισμού - σε ένα συγκρητικό πλαίσιο όπου κάθε πολιτισμική ιδιαιτερότητα, κάθε «ξένο» στοιχείο (στον χώρο της ενδυμασίας, της διατροφής, της σκέψης, της τέχνης) αντιμετωπίζεται «ξεκάρφωτα» και υπερφίαλα σαν εμπόρευμα προς άμεση κατανάλωση.
* Συμπέρασμα
Οι κοσμοπολιτικές αξίες που ανέλυσα σ' αυτό το άρθρο δεν είναι απλώς επιθυμητές αλλά και απαραίτητες για την επιβίωση του πλανήτη μας. Για τη στιγμή βέβαια, παρ' όλο που έχουν αρχίσει να γίνονται αισθητές στην παγκόσμια αρένα, κάθε άλλο παρά κυριαρχούν. Για να κυριαρχήσουν, η βασική προϋπόθεση είναι το πέρασμα από το νεοφιλελεύθερο σε ένα νεοσοσιαλδημοκρατικό σύστημα ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας και κοινωνίας. Μόνο στη βάση ενός τέτοιου ελέγχου θα μπορέσουν οι κοσμοπολιτικές αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της παγκόσμιας κοινωνικής αλληλεγγύης και του σεβασμού της πολιτισμικής και εθνικιστικής ιδιαιτερότητας να ξεπεράσουν τα εμπόδια του φονταμενταλισμού και της αγοροκρατίας που αυτή τη στιγμή τις περιθωριοποιούν.
Το άρθρο αυτό βασίζεται στην εισήγηση του συγγραφέα στο διεθνές συμπόσιο «Ξανασκεφτόμαστε τον Πολιτισμό», Αθήνα, 21.9.2001.
ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου