Το χάσμα μεταξύ πολιτικής και ηθικής

του Χρήστου Β. Μασσαλα, προέδρου ΔΕ Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας και του ΣΑΠΕ

Στις κοινωνίες επιβάλλονται κανόνες ανθρώπινης συμπεριφοράς, που ονομάζονται ηθικοί κανόνες, ως υποχρεωτικοί, χωρίς τους οποίους η συνύπαρξη δεν θα ήταν απλώς αδιανόητη, αλλά και υπερβολικά ανεπιτυχής.

Στις μέρες μας κυριαρχεί ο όρος πολιτική ηθική. Ορισμός: «πολιτική ηθική είναι η ηθική εκείνου που ασκεί πολιτική δραστηριότητα». Η πολιτική δραστηριότητα δεν είναι η εξουσία ως αυτοσκοπός, αλλά η εξουσία για την επίτευξη ενός στόχου, που είναι συνήθως το κοινό καλό, το συλλογικό ή γενικό συμφέρον. Κατά την αρχαιοελληνική θεώρηση, το έργο του πολιτικού είναι να εναρμονίσει τα ατομικά συμφέροντα με το συμφέρον του συνόλου. Η πολιτική είναι μέρος της ηθικής ενέργειας του ανθρώπου.

Στους νέους χρόνους μεταξύ ηθικής και πολιτικής υπάρχει χάσμα. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι η πολιτική συμπεριφορά οδηγείται από το απόφθεγμα: «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Η ηθική κριτική επικεντρώνεται κυρίως στην αξία του σκοπού. Δεν είναι όμως κάθε σκοπός τόσο υψηλός, ώστε να δικαιολογεί τη χρήση οποιουδήποτε μέσου. Από εδώ πηγάζει η ανάγκη της κυβέρνησης των νόμων, δηλαδή μιας κυβέρνησης στην οποία οι κυβερνώντες θα δρουν τηρώντας τους κανόνες του Συντάγματος, στους οποίους υπόκειται η άσκηση πολιτικής δραστηριότητας, και θα είναι υπεύθυνοι για τις αποφάσεις τους. Η ηθική κριτική επικεντρώνεται και στη νομιμότητα των μέσων.

Η δύναμη είναι αναφαίρετη από την εξουσία, ως μέσον όμως (όχι ως σκοπός). Η δύναμη δεν δικαιώνει τη δύναμη. Αλλωστε, τα κακά μέσα μπορούν να βλάψουν τους καλούς σκοπούς.

Ο ηθικός άνθρωπος αναρωτιέται: Ποιες αρχές να τηρήσω;

Ο πολιτικός αναρωτιέται: Ποιες συνέπειες προκύπτουν από την πράξη μου;

Η αντίθεση μεταξύ ρεαλισμού και ιδεαλισμού απαντάται συνεχώς στην ιστορία της πολιτικής σκέψης. Το ιδανικό του Καντ (ανάλογα και για τον Ερασμο) είναι ο ηθικός πολιτικός, ο πολιτικός που ευνοεί τη συμμόρφωσή του με τις ηθικές αρχές. Για τον Μακιαβέλι(ανάλογα και για τον Χέγκελ) στις πολιτικές αποφάσεις μετρά η καταλληλότητα των μέσων για την επίτευξη του σκοπού, ανεξάρτητα από τις αρχές. Πολιτική ηθική είναι η ηθική των αποτελεσμάτων και όχι των αρχών. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή, οι ηθικές εκτροπές δεν παίζουν ρόλο, τα μόνα που λογαριάζονται από τους πολιτικούς ηγέτες είναι τα λάθη. Το ευτυχές αποτέλεσμα δικαιώνει τις μεγαλύτερες αυθαιρεσίες.

Ο ηθικός μπορεί να ισχυριστεί: ας γίνει δικαιοσύνη και ας καταστραφεί ο κόσμος, αλλά ο πολιτικός πρέπει να δρα στον κόσμο και υπέρ του κόσμου, και κατά συνέπεια δεν μπορεί να πάρει μια απόφαση που θα οδηγεί στην «καταστροφή του κόσμου». (Ν. Μπόμπιο). Είναι γεγονός ότι τα ανθρώπινα συμφέροντα δεν εναρμονίζονται εύκολα με το γενικό συμφέρον. Το έπαθλο των αγώνων ενός πολιτικού, κατά τον Θουκυδίδη, είναι: το γόητρο στους σύγχρονους και η φήμη στους μεταγενέστερους...

Ο Μακιαβέλι πίστευε ότι η κατ΄ εξοχήν αρετή του πολιτικού δεν είναι τόσο η γνώση ή η σοφία όσο η σύνεση, δηλαδή η ύψιστη ικανότητα υιοθέτησης μεθόδων για την επίλυση συγκεκριμένων καταστάσεων. Η αμέσως επόμενη αρετή, η πονηρία, είναι εκείνη που του δίνει τη δυνατότητα να προβλέπει, εκτός από το άμεσο παρόν, ένα λίγο πιο ευρύ τμήμα του μέλλοντος. Οι πολιτικές αυτές αρετές δεν μπορούν να δηλώσουν την ηθική ακεραιότητα. Μια απόκλιση μεταξύ των κανόνων της ηθικής και των κανόνων της πολιτικής υπήρχε και θα υπάρχει πάντοτε de facto. Ομως, παρά την ιστορικά τεκμηριωμένη διαφορά μεταξύ ηθικής και πολιτικής, την ιστορία μας τη διατρέχει και η ανάγκη να εξαλειφθεί η διαφορά αυτή.

Ακόμη και αν δεν είναι δυνατή μια απόλυτη αναγωγή της πολιτικής στην ηθική, εξακολουθεί να είναι επιθυμητή μια κατάσταση στην οποία το χάσμα μεταξύ τους θα εξαφανιζόταν.

Η δημοκρατία είναι το πολιτικό σύστημα που επιτρέπει τη μέγιστη προσέγγιση μεταξύ των απαιτήσεων της ηθικής και εκείνων της πολιτικής.

Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές. Δεν πρόκειται το χάσμα να εξαλειφθεί ολοκληρωτικά, αυτό που περιμένουμε είναι ότι η πολιτική έχει περισσότερες πιθανότητες να σεβαστεί το ιδανικό της ηθικής για μια καλή κοινωνία μέσα σε μια δημοκρατία. Πρέπει να σημειωθεί ότι όλες οι δημοκρατίες δεν είναι ίδιες. Η ιστορική διαδρομή μιας δημοκρατίας κρίνεται από τον βαθμό πολιτικής βίας που φιλοξενεί, την έκταση των πολιτικών σχέσεων που παραμένουν μυστικές, τη δεσμευτική ισχύ των συμφωνιών μεταξύ των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων και κατά πόσο οι γνώμες είναι ελεύθερες, ώστε να συγκρούονται και μέσω της σύγκρουσης να εξαγνίζονται.

Οι ενέργειες του πολιτικού στο πλαίσιο των δημοκρατικών κανόνων αποτελούν την προσέγγιση του ρεαλισμού και του ιδεαλισμού. Τελικά το πρόβλημα της πολιτικής είναι η ποιότητα της δημοκρατίας...ΠΗΓΗ:εφημ.ΤΟ ΒΗΜΑ, 10 Δεκεμβρίου 2008

Στο κόκκινο η «πράσινη επανάσταση»: ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΑ

Image by Getty Images via Daylife

του Στ. Αλαχιώτη, καθηγητή Γενετικής

Η βιοτεχνολογία αφορά κάθε τεχνική που χρησιμοποιεί ζωντανούς οργανισμούς ή μέρη τους για να κατασκευαστούν ή να τροποποιηθούν προϊόντα για ειδικούς σκοπούς. Και από την προϊστορική βιοτεχνολογική χρήση λ.χ. της ζύμης για την παρασκευή ψωμιού ή τη βελτίωση φυτών και ζώων, φθάσαμε στις νέες ριζοσπαστικές μοριακές βιοτεχνολογικές μεθόδους της γενετικής μηχανικής για τη δημιουργία γενετικά τροποποιημένων οργανισμών (ΓΤΟ).

Το 1923 η Ελλάδα ήταν ένα από τα πλουσιότερα κέντρα βιολογικής/γενετικής ποικιλότητας· σήμερα όμως η καλλιέργεια ντόπιων παραδοσιακών ποικιλιών έχει πέσει κάτω του 2%, ενώ αυξάνονται οι εισαγωγές τροποποιημένων ζωοτροφών, αλλά και μεταλλαγμένων τροφίμων. Το 80% της εισαγόμενης τροποποιημένης σόγιας και καλαμποκιού αφορά ζωοτροφές, αλλά περίπου 30.000 συσκευασμένα τρόφιμα, δηλαδή πάνω από 60% των τροφίμων, περιέχουν παράγωγα σόγιας ή καλαμποκιού. Υποστηρίζεται πάντως ότι οι περισσότερες ελληνικές βιομηχανίες τροφίμων δεν χρησιμοποιούν μεταλλαγμένα συστατικά.

Στη χώρα μας δεν καλλιεργούνται ΓΤΟ. Τι γίνεται όμως στον υπόλοιπο κόσμο που σίγουρα μας επηρεάζει; Πέντε χώρες είναι οι κύριοι καλλιεργητές ΓΤΟ καλύπτοντας (το 2003-2004) το 98% των 44 δισ. δολαρίων του σχετικού τζίρου: ΗΠΑ (27,5 δισ.), Αργεντινή (8,9 δισ.), Κίνα (3,9 δισ.), Καναδάς (2,0 δισ.) και Βραζιλία (1,6 δισ.)· άλλες χώρες είναι η Ινδία, η Αυστραλία, η Ιαπωνία, η Ν. Ζηλανδία, η Ευρωπαϊκή Ενωση (Γαλλία, Ισπανία, Γερμανία, Τσεχία, Πορτογαλία) κ.ά. Εκτιμάται ότι καλλιεργούνται πάνω από 1 δισεκατομμύριο στρέμματα ΓΤΟ, κυρίως σόγιας και καλαμποκιού, σε όλο τον κόσμο.

Αλλαξε ο Μανωλιός...

Η κατάσταση αυτή τροφοδοτεί τη συζήτηση για τον κίνδυνο επιβολής μονοκαλλιεργειών, του επηρεασμού της ισορροπίας των οικοσυστημάτων κ.ά., και είναι πάντοτε επίκαιρη· η συζήτηση που δεν είναι πια επίκαιρη αλλά επανέρχεται στην επικαιρότητα με άλλο, σύγχρονο, μανδύα είναι η Πράσινη Επανάσταση (ΠΕ), που έγινε τον περασμένο αιώνα και οδήγησε στη γεωργική καταστροφή πολλές τριτοκοσμικές χώρες.

Η Παγκόσμια Τράπεζα, διά του προέδρου της Robert Zoellick, καλεί πάλι ξανά την Αφρική για μια Νέα ΠΕ, μέσω της αγροτικής βιοτεχνολογίας! Μια τέτοια προτροπή ήταν αναμενόμενη αφού η εν λόγω τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εφάρμοσαν δυναμικά τα προγράμματα Δομικών Αναπροσαρμογών για 25 χρόνια και μέσω ελκυστικών επιδοτήσεων αποδυνάμωσαν τους ντόπιους να προστατέψουν τις προσαρμοσμένες παραδοσιακές τους ποικιλίες· τα παραδοσιακά αγροτικά συστήματα διαβρώθηκαν τότε και σήμερα ολόκληρα τα συστήματα τροφίμων είναι τρωτά σε κάθε οικονομική ή περιβαλλοντική κρίση, συμβάλλοντας και στην τρέχουσα επισιτιστική κρίση.

Αν και ο σκοπός της ΠΕ στις φτωχές χώρες του Νότου ήταν η αποκόμιση κερδών, διά του ελέγχου των συστημάτων τροφίμων, από εταιρείες και ινστιτούτα του Βορρά, ο Συμβουλευτικός Ομιλος για τη Διεθνή Γεωργική Ερευνα (CGIAR) υποστηρίζει ότι η ΠΕ προσπέρασε την Αφρική! Η ΠΕ ήταν ένα παράδειγμα άτακτου βιομηχανικού εκμοντερνισμού, μια καμπάνια διείσδυσης στις αγροτικές αγορές του Νότου· ήταν πρωτίστως μια πολιτική στρατηγική εξάρτησης, η πολιτική διάσταση της σημερινής κρίσης που αποσιωπάται από την Παγκόσμια Τράπεζα και άλλους πρωταγωνιστές της ΠΕ. Η βιοτεχνολογική βιομηχανία των ΓΤΟ χαρακτηρίζεται πάλι από ευκαιριακές επενδύσεις χημικών και σπόρων και, βέβαια, ανεξέλεγκτων κερδών.

Υψηλή επικινδυνότητα

Τα προβλήματα όμως της Νέας ΠΕ είναι απείρως περισσότερα· και φθάνουν ως την πιθανή τελική κατάρρευση των καλλιεργειών ΓΤΟ στο μέλλον. Η μεταφορά λ.χ. γονιδίων ΓΤΟ - γρασιδιού βρέθηκε 21 χιλιόμετρα μακριά από την πηγή σε συγγενικό είδος (Agrostis)· γυρεόκοκκοι ταξίδεψαν 2.000 χιλιόμετρα. Παρατηρήθηκε επίσης γενετική μόλυνση του αραβοσίτου του Μεξικού παρά την απαγόρευση της κυβέρνησης για τροποποιημένες καλλιέργειες· το Μεξικό είναι το κέντρο προέλευσης του αραβοσίτου, από τις πιο σημαντικές τροφές παγκοσμίως, και με δεσπόζουσα θέση στην κουλτούρα της χώρας. Π.χ. οι Μάγια ενέταξαν τον αραβόσιτο στην ιστορία της δημιουργίας θεωρώντας ως τη μόνη ύλη στην οποία ο Θεός ήταν ικανός να δώσει την αναπνοή της ζωής· τον χρησιμοποίησε δε, για να πλάσει τη σάρκα των τεσσάρων πρώτων ανθρώπων της Γης.

Η επίπτωση των ΓΤΟ στην αλλαγή της αγροτικής και περιβαλλοντικής κατάστασης, μπορεί να οδηγήσει στον αφανισμό ή στη δημιουργία ανθεκτικών ειδών, σε γενετικές επιμολύνσεις και γενετική διάβρωση ειδών με διασπορά ξένων γονιδίων. Τα λάθη όμως που γίνονται σήμερα περνούν σε όλες τις επόμενες γενιές ζωής. Η γενετική αστάθεια των ΓΤΟ ως διαγονιδιακών σειρών, γνωστή από το 1994 μπορεί να εκτείνει λ.χ. το γενετικό ανασυνδυασμό και συνακόλουθα την οριζόντια μεταβίβαση γονιδίων. Καλλιέργειες ανθεκτικές σε ιούς εγκυμονούν κινδύνους για ανασυνδυαστικά γεγονότα και πιθανή δημιουργία νέου τοξικού ιού που μπορεί να προκαλέσει ασθένειες σε ζώα και σε ανθρώπους, ασύλληπτης έκτασης.

Ο ιός της μωσαϊκής του καπνού π.χ. που υπάρχει σε τροποποιημένη σόγια και αραβόσιτο, είναι ένα εν δυνάμει επικίνδυνο γονίδιο καθώς μοιάζει με τον ιό της ηπατίτιδας Β και σχετίζεται με τον HIV. Ο υποκινητής 25S αυτού του ιού βρίσκεται πρακτικά σε όλες τις καλλιέργειες ΓΤΟ, έχει μια θερμή περιοχή ανασυνδυασμού και είναι ενεργός στα φυτά, βακτήρια, φύκη, ζύμες, ζώα και κύτταρα. Η κατάρρευση των καλλιεργειών ΓΤΟ είναι λοιπόν πιθανή λόγω της γονιδιωματικής τους αστάθειας αλλά και της πιθανότητας υψηλής μεταλλαξιγένεσης, που οδηγούν στην καταστροφή ένα πληθυσμό.

Το παραμύθι με τα γονίδια αυτοκτονίας

Η βιοτεχνολογική Νέα ΠΕ έχει εντάξει στο οπλοστάσιό της και την τερματική τεχνολογία, με την ένθεση γονιδίων αυτοκτονίας, διά της οποίας οι σπόροι της τροποποιημένης σοδειάς γίνονται στείροι και πρέπει οι αγρότες να αγοράσουν άλλους. Πέραν όμως της οικονομικής αυτής διάστασης που έχει οδηγήσει και σε αυτοκτονίες στην Ινδία, η επιβολή της στειρότητας στη φύση ελέγχεται και ηθικά· βέβαια, οι εταιρείες δικαιολογούνται ότι έτσι εμποδίζουν τη διασπορά των ΓΤΟ!

Και όλα αυτά διότι ο στόχος είναι το άμεσο κέρδος των εταιρειών που πατεντάρουν έναν ΓΤΟ με ισχύ 17-20 χρόνια και βιάζονται για την εξαργύρωση αγνοώντας τους κινδύνους. Τελευταία, λόγω πιέσεων, μία μία οι βιοτεχνολογικές εταιρείες (Avents, Monsato, Syngenta) ανακοινώνουν ότι θα επιχειρήσουν παραδοσιακή βελτίωση εστιάζοντας τις προσπάθειές τους στα γονιδιώματα και στη σηματοδότηση με γενετικούς μάρτυρες· την ίδια στιγμή όμως πιέζουν τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, και όχι μόνο, να αποδεχθούν τους ΓΤΟ. Ευτυχώς που πολλές τέτοιες χώρες (Ταϊλάνδη, Σρι Λάνκα, Φιλιππίνες) αρχίζουν τις «αποβολές» των ΓΤΟ από τη χώρα τους.

Μπορεί λοιπόν να λέμε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται· και η ΠΕ βρίσκεται στην επανάληψή της. Ωστόσο έχει αλλάξει η παιδεία του κόσμου· και θέσεις όπως αυτή 410 επιστημόνων από 55 χώρες, που το 2005 έστειλαν ανοιχτή επιστολή προς όλες τις κυβερνήσεις προτείνοντας ένα μορατόριο για την απελευθέρωση των ΓΤΟ επειδή δεν είναι ασφαλείς, είναι πολύ χρήσιμες· οι ίδιοι πρότειναν την απαγόρευση του πατενταρίσματος και υποστήριξαν την προώθηση της οργανικής, αειφόρου και ολιστικής καλλιέργειας· και όμως υπάρχουν επιστήμονες, ακόμη και στη χώρα μας, ακόμη και βιολόγοι, που δεν έχουν πεισθεί για του λόγου το αληθές! Ο πολύς κόσμος όμως διαισθάνεται καλύτερα και άλλα πιστεύει· τα σωστά· διότι ξέρει ότι η πείνα είναι η μεγαλύτερη ταπείνωση. ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ,31-8-2008

Αξίες και παγκοσμιοποίηση

του Ν.Μουζέλη,
καθηγητή της London School of Economics

Για να κυριαρχήσουν οι κοσμοπολιτικές αξίες, βασική προϋπόθεση είναι το πέρασμα από το νεοφιλελεύθερο σε ένα νεοσοσιαλδημοκρατικό σύστημα ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας και κοινωνίας

Στην ύστερη νεωτερικότητα βλέπουμε όχι μόνο την παγκοσμιοποίηση αξιών που συνδέονται με τη ραγδαία απελευθέρωση των αγορών (ανταγωνιστικότητα, παραγωγικότητα, καταναλωτισμός), αλλά και αξιών που εστιάζονται στους μη οικονομικούς χώρους του παγκόσμιου συστήματος, αξιών που έχουν να κάνουν με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία στον πολιτικό χώρο, με την αλληλεγγύη έναντι των φτωχών/περιθωριοποιημένων πληθυσμών στον κοινωνικό χώρο και με τον σεβασμό της πολιτισμικής διαφορετικότητας στον χώρο της κουλτούρας. Αυτές οι αξίες πήραν τη «νεωτερική» τους έκφανση τον 18ο και τον 19ο αιώνα, κατά τη διάρκεια της μετάβασης από την αδιαφοροποίητη παραδοσιακή/φεουδαρχική κοινότητα στο κράτος-έθνος. Σ' αυτή την περίοδο της «πρώιμης νεωτερικότητας» ο βιομηχανικός καπιταλισμός και το κράτος-έθνος οδήγησαν σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονταν από έντονη διαφοροποίηση: δηλαδή από τη δημιουργία θεσμικών χώρων (του οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού, πολιτισμικού) που ο καθένας είχε - εν δυνάμει τουλάχιστον - τη δική του λογική, τη δική του ιστορική δυναμική και τις δικές του αξίες.

Στην πρώιμη νεωτερικότητα οι αξίες που ανέφερα πιο πάνω αναδύθηκαν μέσα από αγώνες που στόχευαν το ξεπέρασμα του φεουδαρχικού τοπικισμού/κατακερματισμού και τη δημιουργία ευρύτερων χώρων στο επίπεδο του κράτους-έθνους. Στην ύστερη, «παγκοσμιοποιημένη» νεωτερικότητα, οι ίδιες αξίες μετασχηματίζονται μέσα από αγώνες που στοχεύουν το ξεπέρασμα του εθνικού/κρατικού «τοπικισμού» και τη δημιουργία ενός κοσμοπολιτικού πλαισίου μέσα στο οποίο δίνεται λιγότερη έμφαση στις εθνικιστικές ιδεολογίες και περισσότερη σε προβληματισμούς και οράματα που ξεπερνούν τα στενά εθνικά/κρατικά σύνορα. Με άλλα λόγια, οι βασικές αξίες της νεωτερικότητας που αρχικά αναδύθηκαν στους διαφοροποιημένους θεσμικούς χώρους του κράτους-έθνους αποκτούν στην ύστερη νεωτερικότητα μια πλανητική διάσταση. Από αυτή την άποψη θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για έναν αναδυόμενο κοσμοπολιτισμό όχι μόνο στην οικονομική σφαίρα (όπου το ξεπέρασμα των κρατικών συνόρων από το πολυεθνικό κεφάλαιο αποτελεί μια κυρίαρχη πραγματικότητα) αλλά και στην πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική σφαίρα.

* Τα ανθρώπινα δικαιώματα

Ξεκινώ από τον πολιτικό χώρο όπου μπορεί κανείς να διακρίνει τη σταδιακή παγκοσμιοποίηση των αξιών της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτές οι αξίες πήραν μεν την πιο προχωρημένη μορφή τους στο πλαίσιο του δυτικοευρωπαϊκού κράτους-έθνους, αλλά σήμερα αποκτούν όλο και περισσότερο έναν καθολικό, παγκόσμιο χαρακτήρα. Και αυτό με την έννοια ότι τείνουν να γίνονται αποδεκτές (όχι βέβαια από όλους - αλλά) από άτομα που ζουν σε μεταπαραδοσιακά πλαίσια - είτε αυτά τα πλαίσια βρίσκονται στη δικτατορική Κίνα, στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες του Πρώτου Κόσμου, στις ψευδοδημοκρατίες του Τρίτου Κόσμου ή τέλος στις μαφιόζικες δημοκρατίες του λεγόμενου Δεύτερου Κόσμου. Παρ' όλο που στο επίπεδο των πολιτικών και κοινωνικών πρακτικών το δημοκρατικό έλλειμμα είναι τεράστιο, στο κανονιστικό, δεοντολογικό επίπεδο οι αξίες γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα παίζουν έναν όλο και πιο κεντρικό, νομιμοποιητικό ρόλο. Δηλαδή όλο και περισσότερο γίνεται αποδεκτό (από άτομα, το επαναλαμβάνω, που ζουν σε μεταπαραδοσιακά πλαίσια) ότι η μαζική καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όχι μόνο δεν μπορεί να νομιμοποιηθεί αλλά ούτε και προστατεύεται πλέον στη βάση της ιδεολογίας περί εθνικής κυριαρχίας και της μη παρέμβασης στα εσωτερικά του κράτους-έθνους.

Ετσι, για παράδειγμα, αν ήταν σχετικά εύκολο στις αρχές του 20ού αιώνα για τον Κεμάλ Ατατούρκ να «ομοιογενοποιήσει» εθνοτικά το σύγχρονο τουρκικό κράτος-έθνος ακολουθώντας όχι μόνο εθνοκαθαρτικές αλλά και γενοκτονικές στρατηγικές (Πόντιοι, Αρμένιοι), ήταν πολύ πιο δύσκολο για τον Μιλόσεβιτς στα τέλη του 20ού αιώνα να κάνει το ίδιο στα πλαίσια της «Μεγάλης Σερβίας». Και αυτή η διαφορά δεν εξηγείται μόνο, όπως πολλοί νομίζουν στον τόπο μας, από το ότι ο «αμερικανικός ιμπεριαλισμός» εναντιώθηκε στα μεγαλοϊδεατικά οράματα του Μιλόσεβιτς. Εξηγείται επίσης από το ότι η παγκόσμια κοινή γνώμη όχι μόνο καταδικάζει αλλά και ενεργά υποστηρίζει την πάταξη τέτοιων πρακτικών - ακόμη και αν αυτό σημαίνει την καταπάτηση της αρχής της εθνικής κυριαρχίας. Εξηγείται, με άλλα λόγια, από το ότι σήμερα οι παγκόσμιες αξίες γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν περιορίζονται μόνο στους στενούς κύκλους μερικών φιλοσόφων, διανοουμένων, ιδεολόγων. Οπως φάνηκε καθαρά π.χ. στην περίπτωση Πινοσέτ, οι αξίες αυτές διαχέονται και προς τα κάτω (στο επίπεδο του απλού πολίτη) και προς τα πάνω (στο επίπεδο των ελίτ).

* Η κοινωνική αλληλεγγύη

Την ίδια διαδικασία παγκοσμιοποίησης των αξιών βλέπουμε και στον κοινωνικό χώρο. Οπως η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες, ενώ συγχρόνως κάνει, μέσω της επικοινωνιακής επανάστασης, πιο ορατή την εξαθλίωση των φτωχών και περιθωριοποιημένων πληθυσμών της Γης, αρχίζει σταδιακά να αναπτύσσεται η ιδέα ότι το θέμα της απόλυτης φτώχειας πρέπει να αντιμετωπισθεί όχι μόνο στο επίπεδο του κράτους-έθνους αλλά και στο επίπεδο του «παγκόσμιου χωριού». Αυτού του είδους τον κοινωνικό κοσμοπολιτισμό τον βλέπουμε κυρίως σε μια μεγάλη κατηγορία νέων ανθρώπων που ενδιαφέρονται λιγότερο για το χρηματιστήριο και την ανεγκέφαλη κατανάλωση και περισσότερο για έναν μεταϋλιστικό τρόπο ζωής (Ingelhart). Νομίζω πως το είδος των νέων κινημάτων που ξεκίνησαν από το Σιάτλ και πήραν την πιο πρόσφατη μορφή τους στη Γένοβα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του είδους του κοινωνικού κοσμοπολιτισμού. Στην τελευταία περίπτωση, παρ' όλη την ουτοπική ρητορική της αντι-παγκοσμιοποίησης, η συντριπτική πλειοψηφία των διαδηλωτών ήταν υπέρ μιας παγκοσμιοποίησης που δεν θα περιοριζόταν στην ανάπτυξη των αγορών και της παραγωγικότητας, αλλά θα επεκτεινόταν και στην ανάπτυξη της κοινωνικής αλληλεγγύης και συνοχής στο επίπεδο του πλανήτη (βλ. σχετικό άρθρο μου, «Το Βήμα», 29.7.2001).

Και βέβαια ο κοινωνικός κοσμοπολιτισμός που εστιάζεται στα ζητήματα της παγκόσμιας φτώχειας συνδέεται άρρηκτα με το αυξανόμενο ενδιαφέρον για το περιβάλλον - αφού μια βασική προϋπόθεση για μια αποτελεσματική περιβαλλοντική πολιτική είναι η ανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου κατά τρόπο που να αποφεύγει τον σπάταλο και οικολογικά καταστρεπτικό τρόπο με τον οποίο αναπτύχθηκαν τα κράτη-έθνη του Πρώτου και του Δεύτερου Κόσμου. Από αυτή τη σκοπιά οι κοινωνικές αξίες που στοχεύουν στην ουσιαστική βοήθεια των φτωχών χωρών είναι στενά συνδεδεμένες με τις οικολογικές αξίες και τα παγκόσμιας εμβέλειας εθελοντικά κινήματα που τις προωθούν.

* Το πολιτισμικά διαφορετικό

Αν το πέρασμα από τη μη διαφοροποιημένη παραδοσιακή κοινότητα στο κράτος-έθνος σήμαινε την αποδιάρθρωση του πολιτισμικού τοπικισμού και την ελεύθερη διακίνηση νέων ιδεών και αξιών στην ευρύτερη πολιτισμική αρένα του κράτους-έθνους, στην ύστερη νεωτερικότητα βλέπουμε το πέρασμα από τον εθνικιστικό επαρχιωτισμό/σοβινισμό του κράτους-έθνους σε έναν παγκόσμιο προβληματισμό γύρω από την πολυπολιτισμικότητα και την αξία του σεβασμού του πολιτισμικά διαφορετικού. Οι αξίες και διαδικασίες που οδηγούν στο ξεπέρασμα των εθνικών συνόρων στον χώρο της κουλτούρας στηρίζονται στις τεράστιες πληθυσμικές ανακατατάξεις που η παγκοσμιοποίηση ενθαρρύνει - ανακατατάξεις που οδηγούν στο πέρασμα από τις πολιτισμικά ομοιογενοποιημένες στις σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Στηρίζονται επίσης, όπως έδειξε πολύ πειστικά ο γνωστός βρετανός κοινωνιολόγος John Urry, στην παγκόσμια ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού, που έστω και σε ένα επιφανειακό επίπεδο βοήθησε την ανάπτυξη αξιών που αποθαρρύνουν τις μισαλλοδοξίες, τους μεσσιανισμούς και τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό των εθνικιστικών ιδεολογιών. Ετσι δημιουργείται ένα πλαίσιο που ευνοεί το άνοιγμα προς το πολιτισμικά άλλο και τον ανοιχτό διάλογο μεταξύ διαφορετικών κοσμοθεωριών και τρόπων ζωής. Ενας τέτοιος διάλογος προϋποθέτει, όπως τονίζει ο φιλόσοφος Charles Taylor, όχι μόνο την ανοχή αλλά και τον ειλικρινή σεβασμό του πολιτισμικά «άλλου».

* Πέρα από τα όρια του κράτους

Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε ότι όχι μόνο στον χώρο της οικονομίας αλλά και στους θεσμικά διαφοροποιημένους χώρους του πολιτικού, κοινωνικού και του πολιτισμικού γίγνεσθαι βλέπουμε στην ύστερη νεωτερικότητα την ανάδυση αξιών που έχουν έναν καθολικό, κοσμοπολιτικό χαρακτήρα: την αξία της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον πολιτικό χώρο, την αξία της αλληλεγγύης με τους φτωχούς και περιθωριοποιημένους πληθυσμούς του πλανήτη στον κοινωνικό χώρο και την αξία της ανοχής και του σεβασμού της πολιτισμικής διαφορετικότητας στον χώρο της κουλτούρας. Οι φορείς αυτών των αξιών προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα καίρια προβλήματα που η παγκοσμιοποίηση δημιουργεί κοιτώντας πέρα από τα στενά όρια του κράτους-έθνους και των εθνικιστικών/σοβινιστικών ιδεολογιών της πρώιμης νεωτερικότητας.

Οπως ήδη ανέφερα, κατά την άποψή μου, οι αξίες αυτές δεν είναι, όπως υποστηρίζουν διάφοροι μεταμοντέρνοι στοχαστές, «ευρωκεντρικές». Στη σημερινή συγκυρία αποκτούν όλο και περισσότερο έναν καθολικό, παγκόσμιο χαρακτήρα. Και αυτό όχι βέβαια με την πλατωνική έννοια του «αιώνια καθολικού», αλλά με την παρσονική έννοια του «εξελικτικά καθολικού»: δηλαδή σε μια συγκεκριμένη φάση της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών (στη φάση της ύστερης νεωτερικότητας), οι αξίες αυτές είναι ικανές να λειτουργήσουν νομιμοποιητικά και να νοηματοδοτήσουν τον βίο ατόμων που ζουν στα μεταπαραδοσιακά πλαίσια διαφόρων καθεστώτων και πολιτισμών. Και όπως σε δύο περίπου δεκαετίες τα 3/4 του πληθυσμού του πλανήτη θα ζουν σε πόλεις, η απήχηση αυτών των αξιών θα ενταθεί κατά θεαματικό τρόπο.

Περνώντας τώρα από τη μεταμοντέρνα, σχετικιστική στην - εκ διαμέτρου αντίθετη - φονταμενταλιστική κριτική του κοσμοπολιτισμού, εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι η τυχόν κυριαρχία κοσμοπολιτικών αξιών δεν σημαίνει, όπως υποστηρίζουν οι οπαδοί της εθνικιστικής περιχαράκωσης, την εξαφάνιση της εθνικής ταυτότητας. Κατά τον ίδιο τρόπο που, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, το κράτος-έθνος δεν παρακμάζει αλλά αλλάζει λειτουργίες, έτσι και η ταύτιση με το εθνικό σύνολο αλλάζει μορφή. Η ταύτιση με την πατρίδα αρχίζει σιγά σιγά να βασίζεται λιγότερο στον εθνικιστικό σοβινισμό, τη μισαλλοδοξία και την ιδέα της φυλετικής ή πολιτισμικής ανωτερότητας και περισσότερο σε έναν μη παρανοϊκό, ψυχολογικά ώριμο πατριωτισμό. Αυτός ο «ανοιχτός» προς τα έξω πατριωτισμός οδηγεί τους πολίτες να αγαπούν τον τόπο τους όπως τα ώριμα άτομα αγαπούν τους γονείς τους: τους αγαπούν και τους σέβονται όχι επειδή είναι τα πιο τέλεια και θαυμαστά ανθρώπινα όντα που παρουσιάστηκαν στον πλανήτη, αλλά επειδή μεταξύ γονιού και παιδιού δημιουργείται μια σχέση που είναι εκ των πραγμάτων μοναδική και ανεπανάληπτη. Ολα τα παραπάνω δεν σημαίνουν βέβαια ότι στο επίπεδο των κοινωνικών πρακτικών οι αξίες που ανέφερα πιο πάνω έχουν γίνει κυρίαρχες ή ότι θα γίνουν κυρίαρχες στο μέλλον. Τα εμπόδια για την επικράτησή τους είναι τεράστια και προέρχονται από δύο κατευθύνσεις:

α) Από τη σημερινή αναβίωση διαφόρων φονταμενταλιστικών κινημάτων (εθνικιστικού, θρησκευτικού, πολιτισμικού χαρακτήρα), κινημάτων που βλέπουμε να αναπτύσσονται ραγδαία όχι μόνο στον Τρίτο αλλά και στον Πρώτο Κόσμο.

β) Από την άνιση, ανισόρροπη ανάπτυξη αυτών των ίδιων των αξιών. Πιο συγκεκριμένα, από την «αποικιοποίηση» του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτισμικού χώρου από τον οικονομικό. Μέσα στο πλαίσιο της - υπό την αμερικανική ηγεμονία - νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης οι οικονομικές αξίες της παραγωγικότητας και του ανταγωνισμού αντί να συνυπάρχουν σε κατάσταση ισορροπίας με τις αξίες της δημοκρατίας, της κοινωνικής αλληλεγγύης και του σεβασμού της πολιτισμικής διαφορετικότητας, υπερισχύουν απόλυτα και διαβρώνουν τις ιδιαίτερες λογικές των μη οικονομικών θεσμικών χώρων.

Πιο συγκεκριμένα: Αν οι διάφοροι φονταμενταλισμοί εναντιώνονται στην εξάπλωση των κοσμοπολιτικών αξιών «από τα έξω», ο οικονομικός ιμπεριαλισμός των πολυεθνικών εταιρειών τη διαβρώνει από τα μέσα. Η παγκόσμια κουλτούρα του άκρατου καταναλωτισμού και η νεοφιλελεύθερη πίστη στους μηχανισμούς της αγοράς σαν τρόπο λύσης όχι μόνο των οικονομικών αλλά και των πολιτικών, κοινωνικών, πολιτισμικών και οικολογικών προβλημάτων της ανθρωπότητας έχει οδηγήσει σε μια κατάσταση όπου:

- Οι αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας ευτελίζονται όταν χρησιμοποιούνται από τις ηγεμονεύουσες ΗΠΑ σαν ιδεολογικό εργαλείο εναντίον των αντιπάλων τους (π.χ., η κριτική για την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δημοκρατικών ελευθεριών στην Κίνα δεν λαμβάνει υπόψη της ότι η Κίνα πέτυχε να αποφύγει τη ρωσικού τύπου καταστροφική αποδιοργάνωση ακριβώς επειδή αρνήθηκε να ανοίξει συγχρόνως και το οικονομικό και το πολιτικό της σύστημα - βλ. σχετικό άρθρο μου στο «Βήμα» τής 13.9.1998).

- Οι αξίες της κοινωνικής αλληλεγγύης και η ιδέα της ουσιαστικής βοήθειας στα θύματα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας (είτε αυτά βρίσκονται στις πλούσιες είτε στις φτωχές χώρες του πλανήτη) θεωρούνται από τους διάφορους γκουρού του νεοφιλελευθερισμού ως αφελή ιδεολογήματα που απλώς εμποδίζουν την παραπέρα εξάπλωση της αγοραίας λογικής, που είναι, σε τελευταία ανάλυση, ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος εξάλειψης της παγκόσμιας φτώχειας και περιθωριοποίησης.

- Οι αξίες της ανοχής και του σεβασμού του πολιτισμικά διαφορετικού εκφυλίζονται όταν εντάσσονται στο γενικό πλαίσιο του άκρατου καταναλωτισμού - σε ένα συγκρητικό πλαίσιο όπου κάθε πολιτισμική ιδιαιτερότητα, κάθε «ξένο» στοιχείο (στον χώρο της ενδυμασίας, της διατροφής, της σκέψης, της τέχνης) αντιμετωπίζεται «ξεκάρφωτα» και υπερφίαλα σαν εμπόρευμα προς άμεση κατανάλωση.

* Συμπέρασμα

Οι κοσμοπολιτικές αξίες που ανέλυσα σ' αυτό το άρθρο δεν είναι απλώς επιθυμητές αλλά και απαραίτητες για την επιβίωση του πλανήτη μας. Για τη στιγμή βέβαια, παρ' όλο που έχουν αρχίσει να γίνονται αισθητές στην παγκόσμια αρένα, κάθε άλλο παρά κυριαρχούν. Για να κυριαρχήσουν, η βασική προϋπόθεση είναι το πέρασμα από το νεοφιλελεύθερο σε ένα νεοσοσιαλδημοκρατικό σύστημα ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας και κοινωνίας. Μόνο στη βάση ενός τέτοιου ελέγχου θα μπορέσουν οι κοσμοπολιτικές αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της παγκόσμιας κοινωνικής αλληλεγγύης και του σεβασμού της πολιτισμικής και εθνικιστικής ιδιαιτερότητας να ξεπεράσουν τα εμπόδια του φονταμενταλισμού και της αγοροκρατίας που αυτή τη στιγμή τις περιθωριοποιούν.

Το άρθρο αυτό βασίζεται στην εισήγηση του συγγραφέα στο διεθνές συμπόσιο «Ξανασκεφτόμαστε τον Πολιτισμό», Αθήνα, 21.9.2001.

ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 17 Φεβρουαρίου 2002

Η θανάσιμη παγίδα του φανατισμού

Image by Rishi S via Flickr

I found this fascinating quote today:

Μπροστά στο φανατισμό οι δημοκρατίες διαθέτουν βέβαια τη στρατιωτική και αστυνομική τους δύναμη. Αλλά το κυριότερο όπλο τους παραμένει η πραότητα των ηθών και η διανοητική τους δύναμη. Η δύναμή τους να αντιτάσσονται στη μανία των παρανοϊκών με την ειρωνεία, τη δυσπιστία, την αμφισβήτηση. Να διεξάγουν σε κάθε μέτωπο τον πόλεμο των ιδεών, να ενθαρρύνουν τους μετριοπαθείς απομονώνοντας τον πυρήνα των καμικάζι, να υποστηρίζουν μιαν ορθολογική διαχείριση των κινδύνων χωρίς ούτε να τους υπερεκτιμούν ούτε να τους υποτιμούν, να προσφέρουν στους άνεργους νέους την πολύ πιο ελκυστική διέξοδο της ατομικής επιτυχίας, της αλληλεγγύης . Nα θυμίζουν, τέλος, ότι η Ευρώπη γνώρισε την ασθένεια της πίστης που παρεκτρέπεται και ότι βγήκε από αυτήν με μεγάλο κόπο. Πρόκειται για έναν καθημερινό αγώνα, απαιτητικό, αλλά θεμελιώδη. Η απόρριψη του βίαιου σκοταδισμού είναι μια διαρκής νίκη πάνω στους ίδιους τους εαυτούς μας, πάνω στη δειλία μας καθώς και πάνω στη δυνητική αγριότητά μας. Οι φανατικοί μάς στήνουν μια διπλή θανάσιμη παγίδα: να υποκύψουμε ή να γίνουμε όμοιοι με εκείνους . « Όταν πολεμάς ένα τέρας, πρόσεχε να μη γίνεις και συ ο ίδιος τέρας » (Νίτσε).spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Dec 2009

You should read the whole article.

Εδώ γράφουμε αυτά που θέλουμε να εμφανίζονται μετά το "Διαβάστε περισσότερα".

Το χάσμα που μπαζώνουμε

I found this fascinating quote today:

Image via Wikipedia

Και το χάσμα των γενεών ξεσκεπάστηκε ευρύ, σε χιλιάδες σπίτια. Το χάσμα που μπαζώνουμε καθημερινά, πρόχειρα, με ένα λάθος μοίρασμα της διαφοράς - τα καλούμε να συμπεριφερθούν με μια ενήλικη ωριμότητα (που δεν έχουν λόγω μικρή εμπειρίας) ενώ από την πλευρά μας παλιμπαιδίζουμε, νεανίζουμε, ακούραστοι νοσταλγοί της μυθικής νεανικότητας. Και νομίζουμε ότι οι αντιθέσεις εκτονώθηκαν, όμως από κάτω υπάρχει ακόμη κενό. Διότι ο χρόνος κύλησε, η κούραση θόλωσε το όραμα, η ζωή εγκαταστάθηκε στο «αυλάκι». Επαψε να υπάρχει εξέλιξη. Να υπάρχει θύμηση. Αρχισε η επίκριση σε ό,τι έρχεται από τη νέα γενιά. Από τη γενιά που δεν μπορεί παρά να τα θέλει όλα, κι αν κάτι αντιπαραθέτει, δεν είναι ούτε η βία ούτε η ακολασία· είναι το απεριόριστο στο πεπερασμένο των ενηλίκων.spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius

You should read the whole article.

Εδώ γράφουμε αυτά που θέλουμε να εμφανίζονται μετά το "Διαβάστε περισσότερα".

Πόσο ηθική είναι η βιοηθική;

Image by _ Krystian PHOTOSynthesis (wild-thriving) _ via Flickr

του Πασχου Μανδραβελη

H επιστήμη της βιοτεχνολογίας προχωρεί πιο γρήγορα από τον φιλοσοφικό στοχασμό για τις επιπτώσεις της στην κοινωνία με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζεται επιφανειακά κάθε πρόοδος σ’ αυτόν τον τομέα της επιστήμης, ισχυρίζεται ο ιδρυτής της «Αμερικανικής Επιθεώρησης Βιοηθικής», Γκλεν ΜακΓκι. «Σ’ αυτόν τον κόσμο είναι δύσκολο να ξοδεύουμε χρόνο προβλέποντας ή κριτικάροντας μελλοντικές ουτοπίες», λέει. «Ομως, αν θεωρούμε σημαντικά τα σημερινά προβλήματα και πιστεύουμε πως υπάρχει ανάγκη να διδαχθούμε από τις παρελθόντα γενετικά εγκλήματα που έκανε η ανθρωπότητα, είναι πολύ σημαντικό να σχεδιάσουμε. Tα επόμενα εκατό χρόνια θα δούμε αλλαγές πολύ πιο δραματικές από εκείνες που είδαμε στον 20ό αιώνα ο οποίος έφερε την μοριακή γενετική, την άνοδο και πτώση της ευγονικής, και το Πρόγραμμα για το Aνθρώπινο Γονιδίωμα... Η γενετική διάγνωση και θεραπεία θα γίνονται όλο και πιο αποτελεσματικές και το κόστος των γενετικών υπηρεσιών θα πέφτει συνεχώς... Kάθε πολιτισμός θα πρέπει να αντιμετωπίσει πρωτοφανείς πιέσεις να διατηρήσει τις κοινωνικές του δομές πιέζοντας με τη σειρά του τα άτομα να αλλάξουν την αναπαραγωγική τους συμπεριφορά και άλλες επιλογές της ζωής.

Ο βασικός ρόλος της βιοηθικής είναι να σκεφτούμε από τώρα πως η κατανομή των πόρων, η δημιουργία νέων νόμων και η εκπαίδευση θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν για να προετοιμαστούμε για το γενετικό μας μέλλον. H βιοηθική μπορεί να είναι “θεσμική κριτική”, εξετάζοντας πως οι κατεστημένοι θεσμοί προετοιμάζουν κάθε κοινωνία να αντιμετωπίζει τα θέματα υγείας και επιστήμης...».

Η βιοηθική δεν έχει να κάνει μόνο με την προετοιμασία για τον νέο κόσμο. Οι ερευνητές της βιοτεχνολογίας σκοντάφτουν, όλο και πιο συχνά, σε ερωτήματα που παλιότερα ανήκαν στην σφαίρα της θρησκείας ή έστω της φιλοσοφίας. Από την κλωνοποίηση μέχρι και για κάποιες μορφές τεχνητής γονιμοποίησης γεννώνται ποικίλα ερωτήματα, οι απαντήσεις των οποίων δεν βρίσκονται στα ιατρικά εγχειρίδια. Το ζήτημα δεν είναι απλώς ηθικό. Κοστίζει και λεφτά. Η έρευνα έχει γίνει εξαιρετικά ακριβή υπόθεση και η επένδυση κάποιων εκατομμυρίων σε ένα πείραμα αμφιβόλου ηθικής, μπορεί –αν μαθευτεί– να καταλήξει στην χειρότερη περίπτωση σε καταστροφή δημοσίων σχέσεων ή και στην καλύτερη σε διακοπή του πειράματος. Η βιοηθική, λοιπόν, έγινε απαραίτητο εργαλείο –ειδικά στην γενετική έρευνα– για όχι και τόσο... ηθικούς λόγους.

Τα ζητήματα ηθικής όμως στην Ιατρική δεν είναι νέα υπόθεση. Από την εποχή του Ιπποκράτη είχαν ήδη τεθεί. Ο όρκος του αρχαίου Ελληνα φιλοσόφου–ιατρού δεν είναι παρά ένας μπούσουλας ηθικής για όλους όσους ασχολούνται με την ανθρώπινη ζωή. Από την δεκαετία του 1960 όμως τα ερωτήματα άρχισαν να τίθενται πολύ πιο επιτακτικά. Τότε είχαν βγει οι πρώτες μηχανές υποστήριξης των νεφροπαθών. Ηταν όμως τόσες λίγες που κάποιοι έπρεπε να αποφασίσουν ποιοι θα κάνουν την θεραπεία και ποιοι όχι, μια απόφαση που πολλοί την συνέκριναν με το να «υποδύεται κάποιος τον Θεό». Τότε δημιουργήθηκαν οι πρώτες επιτροπές γιατρών και ιερέων στα νοσοκομεία και τα πανεπιστήμια, για να αποφανθούν σε τέτοιου είδους ακανθώδη ερωτήματα. Αυτές οι επιτροπές αποτέλεσαν και την μαγιά μιας νέας γνωστικής περιοχής που αργότερα πήρε το όνομα «βιοηθική».

Σήμερα, οι ασχολούμενοι με τη βιοηθική, που θα μπορούσαν να ονομασθούν βιοηθικιστές, είναι αναγκαίοι σε κάθε ερευνητικό κέντρο και περιζήτητοι. Μόνο που η βιοηθική δεν είναι «ακριβής επιστήμη» και το πρώτο μεγάλο ερώτημα είναι: πώς κρίνεται η ηθική της βιοηθικής; «Είμαστε ηθικοί όταν προσδιορίζουμε το τι είναι ηθικό;», αναρωτήθηκε η Λόρι Ζόλοθ, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου «Νορθγουέστερν» και πρόεδρος του Κέντρου Βιοηθικής. Σημείωση η κ. Ζόλοθ είναι πρώην καθηγήτρια Εβραϊκών Σπουδών. Μια θεολόγος στον χώρο της βιοηθικής; «Ναι, γιατί όχι;», μπορεί να απαντήσει κάποιος, αλλά εδώ εδράζεται το δεύτερο μεγάλο πρόβλημα της βιοηθικής. Ποιος «δικαιούται διά να ομιλεί» και να κατευθύνει την πολιτική γι’ αυτά τα ζητήματα;

Τα πρώτα πάνελ βιοηθικής που είχαν φτιαχτεί στα πανεπιστήμια και τα νοσοκομεία αποτελούνταν από κληρικούς και γιατρούς. Μετά, μαθητευόμενοι φοιτητές Φιλοσοφικής άρχισαν να εμβαθύνουν σε ιατρικά ηθικά ερωτήματα. Το πεδίο επεκτάθηκε με δικηγόρους, θεολόγους, νοσηλευτές ακόμη και ανθρωπολόγους. «Ολοι, χωρίς άδεια», λέει η Αλτα Κάρο, καθηγήτρια νομικής και ιατρικής ηθικής στο Πανεπιστήμιο Ουισκόνσκιν. «Οι βιοηθικιστές έχουν χρίσει τους εαυτούς τους όπως ο Ναπολέων έχρισε τον εαυτό του αυτοκράτορα», λέει στον Economist ο Γουέλσεϊ Σμιθ, συγγραφέας του “Ο Πολιτισμός του θανάτου: H επίθεση κατά της ιατρικής ηθικής στην Αμερική”». «Αντίθετα, μια κομμώτρια πρέπει να διαθέτει άδεια άσκησης του επαγγέλματός της.»

Αφού λυθούν τα ζητήματα του «ποιος δικαιούται διά να ομιλεί», πρέπει να τεθούν και οι κανόνες για εκείνους που συμβουλεύουν. Πολλοί θεωρούν ότι οι βιοηθικιστές αυτοαναγορεύτηκαν ως απόλυτοι άρχοντες ηθικής, ενώ οι ίδιοι είναι ανήθικοι. Κάποιοι από τους πανεπιστημιακούς δέχονται δωρεές εταιρειών για την έρευνά τους, άλλοι είναι πληρωμένοι σύμβουλοι των εταιρειών που ελέγχουν. Ο φιλόσοφος και πρόεδρος του Κέντρου Βιοηθικής στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, Αρθουρ Κάπλαν, εργάσθηκε ως επιστημονικός σύμβουλος σε διάφορες εταιρείες, μεταξύ των οποίων την «Celera Genomics», η οποία χαρτογράφησε το ανθρώπινο γονιδίωμα. Η Celera τον πλήρωσε με μετοχές τις οποίες αμέσως μετατρέπει σε ρευστό και το επενδύει στο κέντρο του. Αλλοι βιοηθικιστές παίρνουν μισθό. Κάποιοι λένε ότι τα χρήματα είναι ελάχιστα και άλλοι ικανοποιητικά. Η Advanced Cell Technology πληρώνει το κάθε ένα που συμμετέχει στα ηθικά συμβούλια 80.000 δρχ. τη συνάντηση συν τα έξοδα. Η Geron είναι μια άλλη βιοτεχνολογική εταιρεία, πρόεδρος του ηθικού συμβουλίου της οποίας υπήρξε η Λόρι Ζόλοθ.

«Επικρατεί μια ημι-σκανδαλώδης κατάσταση στον τομέα μου», λέει ο Ντάνιελ Κάλαχαν, συνιδρυτής από το 1966 του Κέντρου Βιοηθικής «Χάστινγκ» στην Νέα Υόρκη. «Οι επιχειρήσεις βιοτεχνολογίας είναι αρκετά έξυπνες. Γνωρίζουν ότι υπάρχει μια ποικιλία ιδεών στον τομέα της βιοηθικής και με λίγο ψάξιμο βρίσκουν κάποια ομάδα βιοηθικιστών η οποία θα συμφωνήσει με ότι κι αν κάνει.» Εξ ου και η κατηγορία ότι η βιοηθική έγινε κολυμβήθρα νομιμοποίησης κάθε ερευνητικής προσπάθειας ή εργαλείο δημοσίων σχέσεων των εταιρειών βιοτεχνολογίας. ΠΗΓΗ: εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 22-2-2009

Εἰδήσεις εἰς τὴν ἀρχαίαν ἑλληνικὴν

1. ἑκατὸν καὶ ἐννέα ἄνθρωποι ἀποθνῃσκουσιν ἐν ἑστιατορίῳ
2. νέον κινηματογραφικὸν ἔργον περὶ τοῦ κατασκόπου "Γάρβω"
3. ὑψηλοτάτη βουλὴ

Εθνικισμός & διεθνισμός: εισαγόμενοι

Tου Χρηστου Γιανναρα

Ο εθνικισμός ήταν τυπικό γέννημα και καύχημα του Διαφωτισμού. Σήμερα, στην Ελλάδα της ημιμάθειας και της σύγχυσης, όσοι καμώνονται τον διαφωτιστή και τον προοδευτικό έχουν τη λέξη «εθνικιστής» για βρισιά, για ταπεινωτική προσβολή.

Οι Διαφωτιστές είχαν πιστέψει ότι μπορούσαν τη συνύπαρξη των ανθρώπων, τη συλλογικότητα, να τη βασίσουν όχι πια σε θρησκευτικά ιδεολογήματα, που στοίχισαν αίμα και φρίκη στην Ευρώπη, αλλά σε ορθολογικά εντοπισμένους παράγοντες συνοχής: κοινή καταγωγή, γλώσσα, Ιστορία, έθιμα. Δεν υποψιάστηκαν ποια συνοχή σχέσεων κοινωνίας ενδέχεται να εξασφαλίζει το σέβας του «ιερού», όταν δεν οριοθετείται ιδεολογικά το «ιερό» αλλά συνιστά κοινή «στάση» διαμορφωμένη από πείρα αιώνων: «Στάση» σεβασμού ή δέους για κάποιο «νόημα» της ύπαρξης και των υπαρκτών που λειτουργεί ως άξονας αναφοράς της ευθύνης - ελευθερίας του ανθρώπου και αιτιολογεί την ενεργητική του ετερότητα, επιτρέπει ελπίδα νίκης καταπάνω στο εφήμερο.

Πάντως, ο εθνικισμός του Διαφωτισμού αποδείχθηκε, όπως όλα τα ανθρώπινα, δίκοπος: αφορμή περισσότερων ελευθεριών για το άτομο και πρόξενος ακόμα περισσότερης φρίκης. Για μας τους Ελληνες ήταν και η χαριστική βολή για το ιστορικό μας τέλος: Μας οδήγησε στην ξιπασμένη παραίτηση από την αρχοντιά του κοσμοπολίτη, από τη συνείδηση προτεραιότητας του πολιτισμού, μας βύθισε στη μειονεξία και κακομοιριά του Βαλκάνιου επαρχιώτη, στην ανίατη καθυστέρηση. Οσες αντιστάσεις εμφανίστηκαν (Μακρυγιάννης, Ζαμπέλιος, Παπαδιαμάντης, Ιων Δραγούμης, η Γενιά του ’30) –εκδοχές για την ελληνικότητα ως ενεργό πρόταση «νοήματος», δηλαδή πολιτισμού δίχως εθνικά σύνορα– απέτυχαν ιστορικά, το αποδείχνει η θεσμική συγκρότηση και λειτουργία του ελλαδικού κράτους.

Σήμερα πια εγχωρίως έχει αντιστραφεί ακόμα και η σημασία των λέξεων: Διαφωτιστής στην Ελλάδα θεωρείται ο διεθνιστής και ο εθνικισμός της ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας λογαριάζεται οπισθοδρόμηση, αναχρονισμός. Αυτό μάλλον οφείλεται στην παγκόσμια αποκλειστικότητα που έχουν οι Ελλαδίτες να παντρεύουν τα αντιφατικά και ασυμβίβαστα: τον Διαφωτισμό με τον Μαρξισμό. Να βλέπουν τη συλλογικόητα μόνο σαν διαφοροποίηση τάξεων και πάλη των τάξεων, τον πολιτισμό σαν «εποικοδόμημα» στη «βάση» των παραγωγικών και ανταλλακτικών σχέσεων.

Ο,τι ξεφεύγει από το μανιχαϊστικό δίπολο εθνικισμού και ιστορικο-υλιστικού διεθνισμού, η εμμονή στην ελληνικότητα ως κοσμοπολίτικη πρόταση πολιτισμού (πρόταση τρόπου και νοήματος του βίου: κοινής ιεαράρχησης αναγκών) ταξινομείται αμέσως προκρούστεια στο απεχθέστερο είδος εθνικισμού: Σημαίνει σκοταδισμό, αναχρονισμό, οπισθοδρόμηση, αντίδραση στην πρόοδο, συγγένεια ιδεολογική με τον Εθνικοσοσιαλισμό και δι’ αυτού με τον Φασισμό. Οι δογματικοί παλαιοημερολογίτες του Περισσού, θαυμαστές του τείχους που χώριζε στο Βερολίνο τον «παράδεισο» του ολοκληρωτισμού από την «κόλαση» του φιλελευθερισμού, συγκαταλέγονται στις «προοδευτικές δυνάμεις», ενώ η Γενιά του ’30 (ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, λ.χ., για την «Αυγή») είναι αποφώλιος εθνικιστής με όλα τα σχετλιαστικά ομόσημα.

Γι’ αυτό και δεν παράγεται πια πολιτική στην Ελλάδα, μόνο αναμασήματα μεταπρατικής κενολογίας για διαιώνιση της τεταρτοκοσμικής καφρίλας. Δεν τολμάει πολιτικός λόγος να ζητήσει λ.χ. περισσότερα Αρχαία Ελληνικά στο σχολειό, Αρχαία Ελληνικά από το Δημοτικό, αφού η στέρεα δομή τους επιτρέπει να διδάσκεται η γλώσσα ως λογική συνεπιφέροντας και τη διδασκαλία των μαθηματικών ως γλώσσας – θα χλευαστεί αμέσως η πρόταση σαν «εθνικισμός». Δεν νοιάζονται τα μαρξιστοδιαφωτιστικά υβρίδια για καλλιέργεια της σκέψης και της κρίσης, μάχονται φαντάσματα. Ετσι, είτε η Ν.Δ. κυβερνάει είτε το ΠΑΣΟΚ, η παιδεία στην Ελλάδα είναι στεγανά απολιτική, πειθαρχημένη στον στόχο να ετοιμάζει πειθήνιους οπαδούς για τα κομματικά ποιμνιοστάσια, όχι υπεύθυνους πολίτες.

Απολιτικός είναι και ο συνδικαλισμός στην Ελλάδα, δουλεύει αποκλειστικά για τις κομματικές μαφίες και το χρυσοπληρωμένο κηφηναρειό των εργατοπατέρων, πάντα στραγγαλίζοντας τη ζωή στην απολυτοποίηση της οικονομικής δοσοληψίας. Ο πολιτικός λόγος που θα θύμιζε πανάρχαιους εθισμούς των Ελλήνων στην προτεραιότητα της δημιουργίας και όχι του εκβιαστικού επισιτισμού, θα απαιτούσε τη συμμετοχική δημιουργικότητα ως όρο της μισθωτής εργασίας, ένας τέτοιος λόγος θα στιγματιζόταν «εθνικιστικός» για να εξοντωθεί καίρια.

Δεν τολμάει ο Μακεδόνας να υπερασπίσει την ελληνικότητα του ονόματος της Μακεδονίας, ο Θρακιώτης να υπερασπίσει τη γη του, ο Καστελοριζιός την ελληνικότητα του αρχιπελάγους. Θα απειληθούν και αυτοί με κατάταξη στους «εθνικιστές». Αδύνατο να συζητηθούν στη σημερινή Ελλάδα όροι αξιοπρέπειας στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής, όροι στρατηγικής σωφροσύνης στην οργάνωση της άμυνας, προϋποθέσεις αυτοπροστασίας του πολίτη από τη χυδαιότητα του χαμηλής στάθμης τουρισμού, απαιτήσεις προστασίας της γλώσσας από τη βάναυση αγραμματοσύνη, και χίλια ανάλογα, χωρίς να κυριαρχήσουν οι χαρακτηρισμοί ή οι υπόνοιες για «εθνικισμό», «σοβινισμό», «ακροδεξιά σύνδρομα». Στην Ελλάδα δεν παράγεται πια πολιτική, γιατί είναι τυραννικά κυρίαρχος ο μονόδρομος της αλογίας των κλισέ, η συμπλεγματική παράνοια των δογματισμών.

Ούτε και μπορεί άλλος να μας υποκαταστήσει τους Ελληνες στις ευθύνες μας – όπως μας έχουν θέσει υπό ταπεινωτική επιτροπεία στα οικονομικά οι Ευρωπαίοι, έτσι κάποιοι διεθνείς οργανισμοί να επιτροπεύουν τη διαχείριση της πολιτιστικής μας παράδοσης που είναι πανανθρώπινο θησαύρισμα, όχι μόνο δικό μας. Θα ήταν απαραίτητο, αλλά δεν γίνεται. Δεν μπορεί άλλος να μας υποκαταστήσει στη διάσωση ζωντανής συνέχειας της ελληνικής γλώσσας, στην ανάγκη προτεραιότητας του κοινωνείν, προτεραιότητας της μεταφυσικής αναζήτησης, όχι του θρησκευτικού ατομοκεντρισμού. Κάποια διεθνής επιτροπεία θα μπορούσε να είχε αποσοβήσει τη νεοπλουτίστικη βλαχαδερή βλασφημία του Μουσείου που υψώσαμε απέναντι από τον ιερό βράχο της Αρκόπολης ή τις βάναυσες επεμβάσεις στο Κούριον της Κύπρου. Αλλά στην αλλοτρίωση των ουσιωδών θα παραμείνουμε αυτόχειρες.

Ούτε τον Διαφωτισμό αφομοιώσαμε ούτε την ελληνικότητα διασώσαμε. Θωρακισμένοι με τον φανατισμό της αλογίας αντιμαχόμαστε ψευδαισθήσεις.
ΠΗΓΗ:εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 6-12-2009

Ο πειρασμός του ανορθολογισμού

I found this fascinating quote today:

Μια ματιά στα έντυπα που στοιβάζονται κατά εκατοντάδες στα περίπτερα επιβεβαιώνει το προφανές: χρόνο το χρόνο μεγαλώνει ο ζωτικός χώρος που καταλαμβάνουν οι λογής παρα-ιστορικές, ψευδοεπιστημονικές, τερατολογικές γραφές της συνωμοσίας και της «αποκάλυψης». Ένας ακριβός, ιλουστρασιόν ανορθολογισμός, μωσαϊκό αρχαϊκών αποκρυφισμών και αστρικών «ελληνισμών» διεκδικεί το ενδιαφέρον ενός μυστηριώδους αναγνωστικού κοινού. Και το φαινόμενο έχει πάρει διαστάσεις στους μαιάνδρους του Ιντερνέτ, όπου ανταγωνίζεται με όλες τις άλλες φαμίλιες του παράξενου και του ανορθόδοξου.spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Dec 2009

You should read the whole article.

«Κουλτουριάρης» ή απλώς διανοούμενος;

Image by marklarson via Flickr

Αυτοί που σήμερα είναι έτοιμοι να πυροβολήσουν τους διανοουμένους απλώς δεν διαβάζουν

του Ουμπέρτο Εκο

Πρόσφατα ξεκίνησε στην Ιταλία μια συζήτηση με μειωτικούς όρους, όπως «κουλτουριάρης» (culturame) και «σκουπίδι της διανόησης», ο οποίοι χρησιμοποιούνται πάλι ύστερα από δεκαετίες. Πολιτικοί σε πολλές κυβερνήσεις επιστρατεύουν αυτούς τους όρους για να μειώσουν τους διανοουμένους της αντιπολίτευσης.

Οπως θυμάμαι, ο όρος «κουλτουριάρης» εισήχθη από τον Μάριο Σέλμπα, τον ιταλό υπουργό Εσωτερικών στα τέλη της δεκαετίας του ΄40, άνδρα πιστό μόνο στη λογική του ροπάλου.

Ο Σπύρος Αγκνιου, ο αντιπρόεδρος του Ρίτσαρντ Νίξον, αναφερόταν σε «ξεπεσμένους υπερόπτες», φέρνοντας στο μυαλό τις παλιές, εβδομαδιαίες εφημερίδες επί φασισμού, οι οποίες γελοιοποιούσαν τους συγγραφείς ή τους διανοουμένους που δεν έλεγαν καλά το ρο, αναφερόμενες σε «γομαντικούς ποιητές». «Αβγοκέφαλοι» (eggheads) ήταν μια ανάλογη έκφραση που χρησιμοποιούνταν στα αγγλικά. Και κατά τη διάρκεια των πολιτικών αγώνων της μεταπολεμικής περιόδου, οι δεξιοί διαμορφωτές σκέψης αναβίωσαν την έκφραση «χρήσιμοι ηλίθιοι» , με την οποία ο Βλαντίμιρ Λένιν περιέγραψε τους διανοουμένους που απλώς συμπαθούσαν την Αριστερά. Ολοι αυτοί οι όροι ενισχύουν την ιδέα πως η περιφρόνηση για τους διανοουμένους είναι ένα χαρακτηριστικό της Δεξιάς. Λογικό επακόλουθο μοιάζει το να μην υπάρχουν δεξιοί διανοούμενοι, αφού όλοι οι διανοούμενοι είναι με την αντιπολίτευση.


Από τη φύση του ένας διανοούμενος είναι πάντα αντίθετος σε κάτι. Αλλά ακόμη και οι δεξιοί μπορούν να είναι αντίθετοι σε πολλά πράγματα. Εχουν υπάρξει σπουδαίοι συντηρητικοί διανοούμενοι, ορισμένοι ακόμη και αντιδραστικοί. «Αντιδραστικός» δεν είναι μια κακή λέξη. Πολλοί πνευματικοί άνθρωποι και καλλιτέχνες έχουν ονειρευτεί την επιστροφή σε μια παράδοση ή σε κάποιο «παλαιό καθεστώς».

Αντιδραστικός δεν είναι απαραιτήτως κάποιος που θέλει να πεινάσουν οι εργαζόμενοι ούτε είναι αυτομάτως φασίστας. Με αυτή τη λογική ο Δάντης ως διανοούμενος ήταν μέγας αντιδραστικός. Και στην εποχή μας πολλοί συγγραφείς δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να επικρίνουν τους νεωτερισμούς, την τεχνολογία και την επαναστατική ουτοπία.

Πρόσφατα η ιταλική Δεξιά ανέδειξε ως πνευματικούς της «ήρωες» ανθρώπους που ήταν αριστεροί εξ ορισμού, με πιο χαρακτηριστική την περίπτωση (ίσως όχι άδικα) του ιταλού διανοουμένου και σκηνοθέτη Πιερ Πάολο Παζολίνι, δεδομένου ότι υπερασπίστηκε την επιστροφή ανθρώπων και φύσης στο προβιομηχανικό στάδιο.

Ελάχιστοι έξω από την Ιταλία (ή μέσα σε αυτήν) θα το θυμούνται αυτό, αλλά τη δεκαετία του ΄60 έγινε πολλή συζήτηση για την αναγέννηση μιας δεξιάς κουλτούρας. Κυκλοφόρησε ακόμη κι ένα περιοδικό, υπό τον τίτλο «La Destra» («Η Δεξιά»). Εκδότες όπως ο Μποργκέζε από μικροϋπερασπιστές του Αδόλφου Χίτλερ έφτασαν να εκδίδουν κείμενα του Σπύρου Αγκνιου (που κάποτε αποκλήθηκε «ο αντιδραστικότερος αντιπρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, ο άνδρας που λέει δυνατά ό,τι ο Ρίτσαρντ Νίξον λέει μέσα απ΄ τα δόντια του»).

Οι εκδόσεις Ρουσκόνι που είχαν εκδώσει πολλούς εκπροσώπους της «δεξιάς διανόησης», από τον ιάπωνα συγγραφέα Γιούκιο Μισίμα ως τον Ρουμάνο Βιντίλα Χορία, από τον ιταλό συγγραφέα Τζιουζέπε Πρετζολίνι ως τον συγγραφέα και πολιτικό Πανφίλο Τζεντίλε, ανακαλύπτουν και πάλι μια αληθινή, «μεγάλη» αντιδραστική φιλοσοφία, όπως αυτή του Ζοζέφ ντε Μεστρ, του γάλλου διπλωμάτη της μετεπαναστατικής εποχής, ο οποίος θεωρείται πρόδρομος του φασισμού.

Για να βρούμε μεγάλους συγγραφείς που ήταν ή είναι δεξιοί, συντηρητικοί ή αντιδραστικοί, χρειάζεται μόνο να κοιτάξουμε γύρω μας. Μπορούμε να βρούμε φασίστες ή αντισημίτες συγγραφείς, όπως ο Λουί-Φερντινάν Σελίν ή ο Εζρα Πάουντ, και εχθρούς της σύγχρονης εποχής, όπως ο αυστριακός ιστορικός της τέχνης Χανς Σεντλμαΐρ, ο γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ ή ο γάλλος διανοούμενος Ρενέ Γκενόν. Αν ψάξουμε τους καταλόγους των «δημοκρατικών» εκδοτών, μπορούμε να βρούμε προσπάθειες αριστερών να χαρακτηρίσουν «δικούς τους» δεξιούς συγγραφείς, όπως τον Ερνστ Γιούνγκερ ή τον Οσβαλντ Σπένγκλερ. Αραγε αυτοί οι δεξιοί συγγραφείς δεν είναι επίσης «κουλτουριάρηδες»;

Η αλήθεια είναι ότι αντιλαμβανόμαστε τη Δεξιά σαν να είναι κάτι ομοιογενές. Αλλά ακόμη και σε αυτούς τους κύκλους βρίσκουμε διανοουμένους που αναγνωρίζουν «τον εαυτό τους». Ακριβώς γιατί είναι διανοούμενοι, δεν κολλάνε εύκολα στους αντιπάλους τους την ταμπέλα του «σκουπιδιού της διανόησης» ή των «ξεπεσμένων υπεροπτών».

Αλλοι, πλάσματα του συστήματος των ρουσφετολογικών διορισμών, λακέδες των πολιτικών, που ενδιαφέρονται μόνο για την εξουσία (ή τα χρήματα), δεν έχουν ποτέ διαβάσει αρκετά για να γνωρίζουν ότι υπάρχουν δεξιοί διανοούμενοι. Βλέπουν μόνον τους αριστερούς της αντιπολίτευσης. Στα μυαλά τους ο διανοούμενος είναι συνώνυμο του αντίθετου. Οπως ο ναζιστής διοικητής της Λουφτβάφε Χέρμαν Γκέρινγκ, μόλις ακούν για κουλτούρα βγάζουν έξω τα ρεβόλβερ τους.

Αν και η απόδοση της φράσης στον Γκέρινγκ αμφισβητείται, η φράση ακούγεται στο φιλοναζιστικό έργο «Σλαγκέτερ» του Χανς Γιοστ: «Οταν ακούω για κουλτούρα, βγάζω το μπράουνινγκ μου». Αλλά αυτοί που σήμερα είναι έτοιμοι να πυροβολήσουν τους διανοούμενους δεν γνωρίζουν τίποτε για την προέλευση της φράσης. Δεν διαβάζουν. Απλώς δεν διαβάζουν.

Το τελευταίο βιβλίο του ιταλού συγγραφέα και δοκιμιογράφου Ουμπέρτο Εκο είναι «Η ιστορία της ασχήμιας». Εχει επίσης συγγράψει, μεταξύ άλλων, τα διεθνώς ευπώλητα βιβλία «Το όνομα του Ρόδου», «Μπαουντολίνο» και «Το εκκρεμές του Φουκώ».

© 2009 Umberto Εco/ L΄ Εspresso (Distributed by Τhe Νew Υork Τimes Syndicate)
ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ,5 Δεκεμβρίου 2009

Το μέλλον των εφημερίδων

Image by birdfarm via Flickr

Ο γάλλος δημοσιογράφος Μπερνάρ Πουλέ αναλύει την κρίση στον παγκόσμιο Τύπο και στα ΜΜΕ που σηματοδοτείται από την κυριαρχία του Διαδικτύου και το πέρασμα στην ψηφιακή εποχή

του Αναστάση Βιστωνίτη

Εχει μέλλον το γραπτό κείμενο; Από την απάντηση στο ερώτημα θα προκύψει και η συναφής σ΄ αυτό που ακολουθεί: Εχουν μέλλον οι εφημερίδες; Ο Μπερνάρ Πουλέ, αρχισυντάκτης του οικονομικού περιοδικού«L΄ Εxpansion», ακούγεται δυσοίωνος. Τα πράγματα δεν είναι απλώς άσχημα. Θα συνεχίσουν να χειροτερεύουν τα αμέσως επόμενα χρόνια. Δεν πρόκειται για αβασάνιστη άποψη. Στο βιβλίο του Το τέλος των εφημερίδων και το μέλλον της ενημέρωσης ο Πουλέ, με τρόπο ασυνήθιστο για γάλλο διανοούμενο, δηλαδή παραθέτοντας και αναλύοντας τα στοιχεία που με αμείλικτο τρόπο περιγράφουν ένα ζοφερό εγγύς μέλλον όχι μόνο για τα έντυπα πάσης μορφής αλλά και για τα τηλεοπτικά δίκτυα, περιγράφει τη διαδικασία συρρίκνωσης των εφημερίδων και των συστημάτων πληροφόρησης παγκοσμίως δίνοντας, όπως είναι φυσικό, έμφαση στα όσα συμβαίνουν στον αγγλοσαξονικό κόσμο και στη Γαλλία. Οι κυκλοφορίες πέφτουν, η διαφήμιση μειώνεται συνεχώς και οι νεότερες γενιές απλούστατα διαβάζουν όλο και λιγότερο. Τι θα συμβεί; Προτού πάμε όμως στο «θα» είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε τι συμβαίνει γύρω μας. Και αυτό που συμβαίνει ορίζεται από το Διαδίκτυο: τη νέα κοινωνία των χρηστών και των παρόχων και τον τρόπο με τον οποίο αρχίζουν σιγά σιγά να καταβροχθίζουν την πίτα της διαφήμισης που άλλοτε μοιραζόταν ανάμεσα στους μεγάλους εκδοτικούς ομίλους.


Ο έλεγχος της εξουσίας
Πριν από έξι χρόνια στο Αμστερνταμ είχα παρακολουθήσει ομιλία ενός καθηγητή των ΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν σχετικά με το θέμα και δεν θα ξεχάσω τον αφορισμό στον οποίο κατέληξε:«Ο αυριανός εφιάλτης του εκδότη ονομάζεται Διαδίκτυο». Οπως δείχνουν οι εξελίξεις, ξόρκι για τον εφιάλτη αυτόν μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί. Το Διαδίκτυο είναι εδώ και η παρουσία του θα εντείνεται με το πέρασμα του καιρού. Οσο για τις συνέπειες, δεν χρειάζεται ειδικές γνώσεις για να τις διαπιστώσει κανείς. Φτάνει μια συγκριτική ανάγνωση των δελτίων κυκλοφορίας των εφημερίδων τα τελευταία πέντε χρόνια.

Δεν πρωτοτυπεί κάποιος αν ισχυριστεί ότι η κρίση θίγει την ίδια την ποιότητα της δημοκρατίας. Οι ειδήσεις που παράγουν οι εφημερίδες έχουν υψηλό κόστος, απαιτούν εξειδικευμένο προσωπικό, μηχανισμούς ελέγχου της εγκυρότητάς τους και κυρίως ένα πρότυπο ιεράρχησής τους σε συγκροτημένο πλαίσιο πίσω από το οποίο προϋποθέτει κανείς και ένα μάρκετινγκ ιδεών, ένα παραγωγικό μοντέλο, δηλαδή, το οποίο απουσιάζει από το Διαδίκτυο. Το πραγματικό πρόβλημα επομένως δεν είναι αν η ενημέρωση θα προσφέρεται στο μέλλον σε ψηφιακή ή «χάρτινη» μορφή αλλά τι είδους ενημέρωση θα έχουμε, τι θα διαβάζει το κοινό και κυρίως πώς θα διαβάζει.

Αν όλοι μπορούν να γράφουν, τουτέστιν αν δεν κρίνουμε την κρίση, αυτό σημαίνει ότι θα αποδεχθούμε πως τα άτομα από κοινού είναι ικανά να παράγουν μια γνώση ισάξια, ενδεχομένως και ανώτερη των ειδικών. Αυτό συνεπάγεται ότι μεταβαίνουμε από το τέλος της αυθεντίας σε ένα άλλο πεδίο όπου η γνώση θα θεωρείται κοινωνικά διαπραγματεύσιμη. Πρόκειται, δηλαδή, για σχετικισμό χωρίς όρια: ξέρω ό,τι ξέρω, ό,τι ξέρεις, ό,τι ξέρουμε (όσα δεν μας λένε)- και άρα γνωρίζουμε τα πάντα εκ προοιμίου. Γιατί, σύμφωνα με πολλούς ερασιτέχνες μπλόγκερ, η παραδοσιακή δημοσιογραφία εξυπηρετώντας τις οικονομικές ελίτ δεν τα λέει όλα ή καλύτερα κρύβει όσα δεν συμφέρουν τις ελίτ. Σε περίπτωση όμως που δεχθούμε ότι αυτό το τελευταίο είναι ο κανόνας, προκύπτει ένα μείζον πρόβλημα: Ποιος μας εγγυάται ότι αν για ένα γεγονός παραθέσουμε εκατό, ας πούμε, απόψεις, το κατανοούμε και καλύτερα; Κατά κανόνα συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο- για να μην πάμε στην αναπόφευκτη συνέπεια: ότι τότε ακριβώς βρίσκουν εύκολο πεδίο δράσης οι δημαγωγοί. Διότι, αν ο Τύπος αποτελεί θεμέλιο της δημοκρατίας, αυτό οφείλεται πρωτίστως στη διαμεσολαβητική και παρεμβατική του δύναμη, τουτέστιν στην ικανότητά του να ορίζει την ατζέντα και το πλαίσιο της συζήτησης.

Το μέσον και η νοημοσύνη
Ο ρομαντισμός της πολυφωνίας που εισήγαγε το Διαδίκτυο εν τούτοις άρχισε να εξασθενεί- στη χώρα μας όχι ακόμη φυσικά- αφ΄ ης στιγμής οι καλύτεροι μπλόγκερ αντιλήφθηκαν ότι μπορούσαν να περάσουν από το ερασιτεχνικό στο επαγγελματικό πεδίο. Και επιπλέον έχουν ήδη αρχίσει να παρατηρούνται φαινόμενα κόπωσης, όπως συμβαίνει λ.χ. στις ΗΠΑ. Τον θόρυβο δεν τον συντηρείς κάνοντας περισσότερο θόρυβο και η πρόσφατη οικονομική κρίση, όπως ευφυώς παρατηρεί ο Πουλέ, έχει αποδείξει ότι αυτό που λέμε σοφία του πλήθους μπορεί συχνά να μην παραπέμπει στη δημοκρατία της γνώσης και να είναι ένας απλός ευφημισμός. Στη δεκαετία του ΄60 ο Μάρσαλ Μακ Λούαν διατύπωσε τον περίφημο αφορισμό ότι«το μέσον είναι το μήνυμα». Σήμερα η συζήτηση επεκτείνεται γιατί προστίθεται μια παραλλαγή του αφορισμού: ότι το μέσον δεν είναι μόνο το μήνυμα αλλά περιέχει ή μπορεί να περιέχει νοημοσύνη. Το αφεντικό της Μicrosoft Μπιλ Γκέιτς ισχυρίζεται ότι πρέπει να είμαστε έτοιμοι στο μέλλον να αντιμετωπίσουμε τη διαδραστική λειτουργία ηλεκτρονικού υπολογιστή και ανθρώπινου εγκεφάλου. Το πρόβλημα του Γκέιτς ωστόσο είναι διαφορετικό: η ιδεολογία και το μάρκετινγκ του «όλα δωρεάν» θίγει και τη δική του εταιρεία, αφού η τάση πλέον είναι να παρέχεται και το λογισμικό δωρεάν.

Η δραματική μείωση των διαφημιστικών εσόδων οδηγεί τις εφημερίδες στο να λανσάρουν νέα προϊόντα, ομοειδή κατά βάση (όχι όμως και απαραιτήτως), αφού σ΄ αυτά μπορούν να περιληφθούν όλα όσα ορίζουν την πρακτική καθημερινή ζωή, από μετεωρολογικά δελτία και αεροπορικά εισιτήρια ως υπηρεσίες διανομής και τα συναφή. Εξυπακούεται ότι οι εκδοτικές επιχειρήσεις δεν μπορούν να μείνουν έξω από το λεγόμενο ηλεκτρονικό εμπόριο, έναν τομέα που υπερβαίνει την ενημέρωση, ταυτοχρόνως όμως συνιστά και προέκτασή της, αφού συναρτάται ευθέως με την κύρια πηγή εσόδων, τις διαφημίσεις, δηλαδή την ουσία του μάρκετινγκ των πωλήσεων.

Το συμπέρασμα ή πιο σωστά η ανησυχητική προειδοποίηση του Πουλέ είναι ότι η μείωση των πωλήσεων των εφημερίδων αρχίζει μεν με την εξάπλωση του Διαδικτύου αλλά σηματοδοτεί κάτι που μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά επικίνδυνο: τη μείωση του ενδιαφέροντος για την ενημέρωσηκαι επί του προκειμένου δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής ενδείξεις ότι το κλίμα θα αλλάξει. Αν όμως το ενδιαφέρον εξακολουθήσει να μειώνεται, κανένα κύρος δεν θα έχει στο μέλλον η όποια άποψη- κατά συνέπεια η αρθρογραφία, οι κρίσεις και τα σχόλια, ο αναβαθμός δηλαδή των ειδήσεων. Αλλά, αν αυτό συνεχιστεί, τι θα συμβεί στη δημοκρατία; Ο κίνδυνος είναι ορατός. Ενας κόσμος που δεν θα διαβάζει ούτε θα σκέπτεται ούτε θα κρίνει ούτε θα αποφασίζει. Αυτά θα τα κάνουν άλλοι για λογαριασμό του, δηλαδή ερήμην του. Κάποτε θεωρούσαμε υπερβολικούς όσους μιλούσαν για τεχνολογικό Μεσαίωνα. Ισως πρέπει να το ξανασκεφθούμε. Χωρίς κινδυνολογίες και χωρίς να παριστάνουμε τις Κασσάνδρες- αλλά σοβαρά, αλλιώς θα επαληθευθεί ο γνωστός νόμος του Μέρφι πως «αν είναι κάτι να πάει στραβά,θα πάει στραβά».

Το βέβαιον είναι ότι τα πράγματα θα αλλάξουν, έστω κι αν αυτό συμβεί με δραματικό τρόπο. Οπως όμως εύστοχα επισημαίνει στο επίμετρό του ο Νίκος Μπακουνάκης,«όλα είναι ανοιχτά και προς το παρόν οι (έντυπες) εφημερίδες κρατούν ακόμη».ΠΗΓΗ:εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 6-12-2009