Το σκιώδες «φάσμα»

του Βασίλη Σιωμόπουλου, καθηγητή της Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, Σικάγο.

Η διαμάχη για τον μεταμοντερνισμό που φούντωσε πρόσφατα στις σελίδες του «Βήματος» και των «Νέων» μού θύμισε τη φράση που χρησιμοποίησε πριν από περίπου 15 χρόνια η γαλλική εφημερίδα «Le Monde» για να αναγγείλει τη δυσοίωνη άφιξη του μεταμοντερνισμού στον ευρωπαϊκό χώρο: «Το φάσμα του μεταμοντερνισμού πλανάται πάνω από την Ευρώπη». Η φράση, μίμηση του γνωστού συνθήματος του Μαρξ από το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», είναι φυσικά σχήμα υπερβολής: τα επαπειλούμενα δεινά του μεταμοντερνισμού είναι εντελώς διαφορετικού μεγέθους και είδους από τους κινδύνους που προμηνούσε ο κομμουνισμός την εποχή του Μαρξ.

Ωστόσο ο μεταμοντερνισμός φαίνεται να έχει έκτοτε διεισδύσει σε κάθε εκδήλωση της σύγχρονης κουλτούρας. Βιβλία και άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά μάς πληροφορούν κάθε τόσο για τα τελευταία προϊόντα της μεταμοντέρνας λογοτεχνίας, της μεταμοντέρνας φιλοσοφίας, της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής, του μεταμοντέρνου κινηματογράφου, της μεταμοντέρνας λαϊκής κουλτούρας. Φτάσαμε ακόμη να μιλάμε και για μεταμοντέρνα επιστήμη, μεταμοντέρνα πολιτική, μεταμοντέρνα θεολογία.

Τι ακριβώς είναι ο μεταμοντερνισμός και ποια είναι τα συστατικά του φάσματός του; Ας μου επιτραπεί να σημειώσω εξαρχής τη διπλή μεταφορική σημασία της λέξης «φάσμα»: το «φάσμα» του μεταμοντερνισμού δεν είναι μόνο η απειλή που υπαινίσσεται η γαλλική εφημερίδα, αλλά και το εύρος του συνόλου των ιδεών, τάσεων και προσανατολισμών του. Οι κατευθύνσεις αυτές συμπεριλαμβάνουν προσφορές από τη φιλοσοφία (Φουκό, Ντεριντά, Λιοτάρ, Ντελέζ), την κοινωνιολογία (Μποντριγιάρ), τη ψυχανάλυση (Λακάν), τη λογοτεχνία (Εκο, Ράσντι), την αρχιτεκτονική (Βεντούρι), τον κινηματογράφο (Λιντς, Αγγελόπουλος), τη λαϊκή κουλτούρα (Μαντόνα). Χωρίς αμφιβολία, ο μεταμοντερνισμός είναι κάτι περισσότερο από τη δυσκαταληψία ή και ακαταληψία των φιλοσοφικών κειμένων που έχουν συνδεθεί μαζί του. Καταγράφω, λοιπόν, συνοπτικώς, και σίγουρα χωρίς να εξαντλώ, τα πιο χαρακτηριστικά από τα συστατικά του «φάσματος» του μεταμοντερνισμού και αφήνω στον αναγνώστη να εκτιμήσει τα συνοδά δεινά του:

­Αντιορθολογισμός: Δεν υπάρχει «ορθός λόγος», προτάσεις αδιαμφισβήτητες, ικανές να δώσουν μια αντικειμενικά ορθή ερμηνεία των φαινομένων. Ο «ορθός λόγος» είναι προϊόν της ιδεολογίας που υπηρετεί (Φουκό, Κουν).

­Σχετικισμός: Δεν υπάρχουν απόλυτες αλήθειες ούτε καθολικές ηθικές αξίες. Αλήθεια και ηθική είναι τοπικά και σχετικά φαινόμενα, κοινωνικά κατασκευάσματα, προϊόντα συχνά συστημάτων δύναμης που τις επινοούν και τις επιβάλλουν (Φουκό).

­Αντιρεαλισμός: Δεν υπάρχει «πραγματικός» κόσμος. Ο κόσμος με τον οποίο ερχόμαστε σε επαφή είναι ένας κόσμος σημείων, εικόνες εικόνων που έχουν χάσει τη σύνδεσή τους με τα αρχικά αντικείμενα στα οποία αναφέρονται και έχουν αποκτήσει δική τους πραγματικότητα ­ μια πραγματικότητα πιο «πραγματική» από την πραγματικότητα που υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύουν (Μποντριγιάρ).

­Πλουραλισμός: Δεν υπάρχει μία, αλλά πολλαπλές «αλήθειες». Ατομα και ομάδες ατόμων με διαφορετικές κουλτούρες κατασκευάζουν διαφορετικές ερμηνείες για τον κόσμο μέσα στον οποίο ζουν (Λιοτάρ).

­Εκλεκτισμός και υβριδισμός: Το μεταμοντέρνο έργο συνδυάζει εκλεκτικώς ετερογενή στοιχεία ετερογενών πολιτισμών, ετερογενείς τεχνοτροπίες, ετερογενή είδη λόγου και ετερογενή υλικά (Εκο, «Το όνομα του ρόδου»).

­Ειδωλοποίηση της επιθυμίας: Στον μεταμοντέρνο κόσμο, ορθός λόγος και ηθική υποκλίνονται στην παντοδυναμία της επιθυμίας: «Επιθυμία είναι η ουσία του ανθρώπου» (Λακάν), «Ο άνθρωπος είναι μια επιθυμούσα μηχανή» (Ντελέζ).

­Κατατεμαχισμός της ενότητας του χρόνου: Στο μεταμοντέρνο έργο, η διάκριση ανάμεσα στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον έχει πάψει να υφίσταται. Παρελθόν και μέλλον εύκολα ανακαλούνται ή φαντασιώνονται και καταγράφονται ως ασύνδετες, ασυνεχείς στιγμές του παρόντος (Αγγελόπουλος, «Το βλέμμα του Οδυσσέα»).

­Ερμηνευτική απροσδιοριστία: Ερμηνείες των φαινομένων πέρα από την επιφάνειά τους είναι μάταιες, αφού το νόημα των φαινομένων είναι ασταθές και απροσδιόριστο: κάθε έννοια ορίζεται από άλλες έννοιες που ορίζονται από άλλες έννοιες, και κάθε ερμηνεία διαφέρει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή (Ντεριντά).

­Δυσπιστία στα «μεγάλα αφηγήματα»: Οι «μεγάλοι μύθοι» (μαρξισμός, ψυχανάλυση, θετικισμός) που έδιναν «ολικές» λύσεις στα κοινωνικά και πολιτισμικά φαινόμενα έχουν κλονιστεί ανεπανόρθωτα (Λιοτάρ).

­«Παιχνίδια γλώσσας»: Η ανεύρεση της αλήθειας, η απονομή της δικαιοσύνης, η πολιτική ελευθερία και άλλες παρόμοιες έννοιες είναι «παιχνίδια γλώσσας» με τους δικούς τους εξαρχής συμφωνημένους κανόνες, και διαφωνία και όχι ομοφωνία είναι η επιθυμητή έκβασή τους (Λιοτάρ).

­Αποκέντρωση του υποκειμένου: Το υποκείμενο δεν είναι πλέον κέντρο ελεύθερης, αυτόνομης δράσης, αλλά σημείο στο οποίο απρόσωπες δυνάμεις (υποσυνείδητο, γλώσσα, ιδεολογία, τεχνολογία) διασταυρώνονται και εκφράζονται μέσα από αυτό (Λακάν, Λιοτάρ).

­Αντιανθρωπισμός: Ο «άνθρωπος», «επινόηση της ευρωπαϊκής κουλτούρας από τον 16ο αιώνα και μετά» (Φουκό), ορίζεται και περιορίζεται από τις κοινωνικο-οικονομικές, γλωσσικές και ψυχολογικές συνθήκες της ύπαρξής του. Η «ουσιώδης καθολικότητα» της ανθρώπινης φύσης που διακήρυξαν οι ανθρωπιστές φιλόσοφοι του 18ου αι. είναι φιλοσοφικώς ανερμάτιστη.

­«Πολιτική της ταυτότητας»: Η πολιτική της ταξικής διαπάλης είναι υπόθεση του παρελθόντος. Μια νέα πολιτική, η «πολιτική της ταυτότητας» όλων εκείνων που «καταπιέζονται», με βάση το φύλο τους, τη φυλή τους, την εθνικότητά τους ή τις σεξουαλικές προτιμήσεις τους, βρίσκεται στο κέντρο των μεταμοντέρνων ανησυχιών.

­Εμπορευματοποίηση της γνώσης και της τέχνης: Αυτό που μετράει δεν είναι πλέον η συμβολή μιας θεωρίας στο πεδίο της γνώσης ή η αισθητική αξία ενός έργου τέχνης, αλλά η απόδοσή τους, η εμπορικότητά τους στην αγορά των ιδεών και της τέχνης (Μποντριγιάρ).

Η «απειλή» του μεταμοντερνισμού συνδέεται άμεσα με ορισμένες από τις θέσεις αυτές ­ με τον αντιορθολογισμό του, τον σχετικισμό του, τον αντιρεαλισμό του, τον αντιανθρωπισμό του, τη ρηχότητά του, την αδυναμία του να θέσει όρια σε οτιδήποτε, την αναρχία στην οποία τελικά οδηγεί. Αφορμώμενοι από τις θέσεις αυτές, μερικοί θεωρούν τον μεταμοντερνισμό ως το τελικό στάδιο μιας χρονίας κρίσης των αξιών του δυτικού πολιτισμού· άλλοι, ως τη φυσική συνέχεια και τελική υπέρβαση του μοντερνισμού· και άλλοι, ως την «πολιτισμική λογική του όψιμου καπιταλισμού».

Χωρίς αμφιβολία, οι αποτιμήσεις αυτές είναι υπερβολικές. Παρά τις τυμπανοκρουσίες του, ο μεταμοντερνισμός φαίνεται να βρίσκεται στην περιφέρεια της κουλτούρας της εποχής μας, όχι στο κέντρο της ­ δεν είναι ο λόγος της εποχής μας, αλλά ο αντίλογός της, όχι η κουλτούρα της, αλλά η αντικουλτούρα της.

Ούτε και κομίζει τίποτε καινούργιο, αφού κάθε διακριτικό γνώρισμα του μεταμοντερνισμού σε κάθε πεδίο εκδήλωσής του μπορεί εύκολα να ανιχνευθεί σε προηγούμενες εποχές. Αυτό που είναι καινούργιο με τον μεταμοντερνισμό είναι η ανάμειξη και συλλογική προβολή των στοιχείων αυτών. Το φάσμα που συνθέτουν τα στοιχεία αυτά είναι πράγματι ευρύ, πλην σκιώδες, όπως όλα τα φάσματα, χωρίς βάρος και χωρίς ουσία.

ΠΗΓΗ:εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 2-11-1997