H ανθρώπινη φύση και η κατάκτηση της ευτυχίας

Πασκάλ

Χομπς

Καρτέσιος

του Γεράσιμου Βώκου, καθηγητή Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Ολοι οι άνθρωποι αναζητούν την ευτυχία, αυτό δεν σηκώνει εξαίρεση, ανεξάρτητα από τον τρόπο που το επιχειρεί ο καθένας, γράφει ο Πασκάλ και φαίνεται ότι δεν έχει άδικο, μια και για τους περισσότερους φιλοσόφους η ευτυχία μοιάζει με επιθυμία ριζωμένη στην ανθρώπινη φύση. Αλλά η συμφωνία σταματάει εδώ. Αμέσως μετά αρχίζουν οι διαφωνίες, που είναι πιο σημαντικές.

Θα έλεγε κανείς, πράγματι, ότι δεν υπάρχει πεδίο συζήτησης ανάμεσα στους αρχαίους φιλοσόφους, για τους οποίους η ευτυχία μπορεί να οριστεί με τρόπο αντικειμενικό, και στους νεότερους, οι οποίοι υποστηρίζουν πως ο ορισμός της δεν μπορεί παρά να είναι υποκειμενικός. Αν στα προηγούμενα συνυπολογιστεί η σταθερή κατεύθυνση των φιλοσόφων του Μεσαίωνα να εξαρτούν την ευτυχία από την πνευματική σωτηρία, θεωρώντας την ευδαιμονία υπερφυσικού τύπου, εύκολα μπορεί να καταλάβει κανείς ότι οι δρόμοι που οδηγούν στην ευτυχία είναι δύσκολοι, όχι μόνο για να τους περπατήσουμε αλλά ήδη για να τους χαράξουμε.

Στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα η ηθική φιλοσοφία, με τρόπο ιδιαίτερα προσεκτικό, θα επιμείνει στη φυσική της καταγωγή και τον επίγειο προορισμό της, επιχειρώντας να πάρει τις αποστάσεις της από τις επιταγές της θρησκείας. Στην προοπτική αυτή, όπως το εξηγεί ο Καρτέσιος, η ηθική οφείλει να εξηγήσει με ποιον τρόπο η ψυχή, τόσο καθεαυτή όσο και στο βαθμό που είναι ενωμένη με το σώμα, πρέπει να ενεργήσει ώστε να επιτύχει τη μεγαλύτερη δυνατή ικανοποίηση σ' αυτή τη ζωή. Ενωμένη όμως με το σώμα η ψυχή βρίσκεται περικυκλωμένη από πάθη και κινδυνεύει, κατά συνέπεια, να αστοχήσει ως προς την εκτίμηση της πραγματικής αξίας των πραγμάτων που συμβάλλουν στην ευτυχία. Στο κρίσιμο αυτό σημείο παρεμβαίνει ο λόγος, ο οποίος μπορεί να εκτιμήσει σωστά την αξία των αγαθών, των οποίων η απόκτηση θα οδηγήσει τους ανθρώπους στην κατάκτηση της ευτυχίας. Λελογισμένη κτήση, λελογισμένη χρήση: αυτά είναι τα σταθμά με τα οποία ο λόγος μετρά την αξία των μέσων που θα οδηγήσουν στον επιθυμητό σκοπό, στην ευτυχία.

Ορισμένοι ανησύχησαν με το φρόνιμο σχήμα του Καρτέσιου. Οχι γιατί είναι φρόνιμο αλλά γιατί είναι σχήμα, στο οποίο δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι μπορεί να χωρέσει η ανθρώπινη φύση, εκτός πια αν στριμωχτεί τόσο ώστε να γίνει αγνώριστη. Αυτός πάντως που ανησύχησε πολύ ήταν ο Χομπς, ο οποίος, σε ένα μικρό δοκίμιο που έχει ακριβώς τον τίτλο «Περί της ανθρώπινης φύσης», εγείρει ορισμένες αντιρρήσεις ως προς τη θέση των μέσων και των σκοπών, την οποία θεωρεί σχετική. Οι σκοποί, υποστηρίζει ο Χομπς, μπορούν και πρέπει να διακριθούν σε κοντινούς και μακρινούς. Στην προοπτική αυτή, συνεχίζει, όταν συγκρίνουμε τους σκοπούς, οι πιο κοντινοί μπορεί να θεωρηθούν μέσα για τους πιο μακρινούς. Υπάρχει άραγε ο μακρινός σκοπός, αυτός που θα ήταν πραγματικό τέλος - τώρα πια με τη διπλή σημασία του όρου; Αν υπήρχε, τότε όλοι οι άλλοι θα μπορούσαν να θεωρηθούν μέσα για την επίτευξή του. Ο σκοπός αυτός θα ήταν η ευτυχία, υποστηρίζει ο άγγλος φιλόσοφος, συμπεραίνοντας όμως ότι τέτοιο πράγμα δεν υπάρχει σ' αυτόν τον κόσμο· όχι γιατί υπάρχει σε κάποιον άλλο, αλλά γιατί, απλούστερα και δραστικότερα, «όσο ζούμε έχουμε επιθυμίες και η επιθυμία υποθέτει πάντοτε έναν σκοπό». Ο τελικός σκοπός σημαίνει το τέλος της επιθυμίας, δηλαδή το τέλος της ζωής.

Οι θέσεις αυτές μπορεί να είναι άβολες, ακόμη και τρομακτικές στις συνέπειές τους. Εχουμε δικαίωμα να τις αποδεχτούμε ή να τις απορρίψουμε. Το ερώτημα ωστόσο είναι αν ισχύουν και μάλιστα στην καθημερινή ζωή, η οποία δεν περιμένει την άδεια της θεωρίας για να ξετυλιχτεί. Ο ίδιος ο Χομπς, πάντως, βρίσκει ότι οι θέσεις του μπορούν να εξηγήσουν ορισμένα φαινόμενα, τα οποία, χωρίς αυτές, είναι δυσεξήγητα. Ετσι, θεωρεί εντελώς φυσικό το γεγονός ότι «οι επιθυμίες των ανθρώπων πολλαπλασιάζονται στο βαθμό που αποκτούν όλο και περισσότερο πλούτο, διακρίσεις ή εξουσία». Με άλλα λόγια, ο Χομπς υποστηρίζει πως είναι λάθος, γιατί συνιστά λογικό σφάλμα, να περιμένουμε από έναν βαθύπλουτο άνθρωπο, για παράδειγμα, να θέσει ο ίδιος τέρμα στην επιθυμία του για περισσότερο πλούτο. Ο λόγος μπορεί να διαμαρτύρεται. H επιθυμία όμως έχει τη δική της λογική και οδηγεί τους ανθρώπους, ακόμη και «όταν κατακτήσουν τον υψηλότερο βαθμό εξουσίας κάπου, να αναζητήσουν κάποια άλλη, όσο κρίνουν ότι είναι υποδεέστεροι από κάποιον άλλο». Αλλά υπάρχει και κάτι ακόμη. Αν υποθέσουμε ότι κάποιος έχει πετύχει τα πάντα, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι θα επιθυμήσει περισσότερα. Και τούτο γιατί «δικαίως οι άνθρωποι νιώθουν λύπη όταν δεν έχουν κάτι να κάνουν. Ετσι η ευτυχία, με την οποία εννοούμε τη συνεχή ευχαρίστηση, δεν συνίσταται καθόλου στο ότι έχουμε πετύχει αλλά στο ότι πετυχαίνουμε». Μπορεί ο Χομπς να είναι σκληρός. Μόνο στα λόγια όμως. Γιατί η πραγματικότητα είναι ανελέητη.
ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 23-1-2005