Διανοούμενοι και γελωτοποιοί

του Θ. Π. ΛΙΑΝΟΥ,
καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Με αφορμή την έκδοση Λεξικού γάλλων διανοουμένων, ο Δ. Ν. Μαρωνίτης θέτει το ερώτημα: Εχουμε διανοούμενους στη χώρα μας ή έχουμε απλώς γελωτοποιούς (τζουτζέδες, όπως λέει ο ίδιος) που παρουσιάζονται σαν διανοούμενοι; («Το Βήμα», 27.10.1996). Ο ίδιος απαντά αρνητικά στο πρώτο μέρος της ερώτησης και θετικά στο δεύτερο, λέγοντας ότι οι μεν διανοούμενοι σπανίζουν και πρέπει να τους αναζητήσουμε με το λυχνάρι (ή με το κερί), οι δε τζουτζέδες αφθονούν και μπορούμε εύκολα να τους βρούμε (αν θέλουμε) στον Τύπο και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπου καθημερινά σουλατσάρουν ανενόχλητοι.

Πώς όμως ορίζεται ο διανοούμενος; Σύμφωνα με τους συντάκτες του Γαλλικού Λεξικού διανοούμενος είναι «όποιος έχει περάσει στο πεδίο της πολιτικής δράσης ή έχει απευθυνθεί στην κοινή γνώμη» και ταυτόχρονα «όποιος κουβαλάει, με τη μορφή προστιθέμενης αξίας, τη φήμη που έχει αποκτήσει σε έναν άλλο τομέα». Τα στοιχεία αυτά είναι τόσο ασαφή, ώστε δεν αποτελούν ούτε αναγκαίες ούτε ικανές συνθήκες. Ας πάρουμε για παράδειγμα έναν επιστήμονα ή έναν καλλιτέχνη που έχει αποκτήσει φήμη στην επιστήμη του ή στην τέχνη του και ο οποίος έχει περάσει στο πεδίο της πολιτικής, αλλά όμως η δράση του στο πολιτικό πεδίο είναι ασυνεπής ή κοντόφθαλμη ή ανόητη. Μπορεί αυτός ο επιστήμονας ή καλλιτέχνης να θεωρηθεί διανοούμενος; Υπάρχουν φυσικά πιο δύσκολα ερωτήματα, π.χ. τι σημαίνει «απέκτησε φήμη»; Η απόκτηση φήμης βασίζεται στη σοφία του ή στις δημόσιες σχέσεις του ή μήπως δεν έχει σημασία; Ακόμη, ποιος αποφασίζει αν έχει πράγματι αποκτήσει φήμη; Ο εκδότης του, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι φίλοι του, το κόμμα του ή το κοινό γενικά;

Ενας γείτονάς μου πάντοτε λέει για κάποιον πανεπιστημιακό τον οποίο βλέπει συχνά στην τηλεόραση «σπουδαίος ο κ. Χ.» ενώ εγώ (και είμαι βέβαιος και ο Δ. Μαρωνίτης) τον θεωρώ γελωτοποιό. Το ερώτημα είναι: Ποιος κρίνει; Αυτό που προσπαθώ να τονίσω είναι ότι τα κριτήρια για τον χαρακτηρισμό κάποιου ως διανοουμένου ή ως τζουτζέ πρέπει να απορρέουν από μια αξιόπιστη διαδικασία όπως έλεγε ο Frank Ramsey.

Μια αξιόπιστη διαδικασία θα εξασφάλιζε δύο πράγματα: πρώτον, ότι όσοι μέσω αυτής κατατάσσονται στους διανοούμενους είναι πράγματι διανοούμενοι και, δεύτερον, ότι κανείς από εκείνους που είναι πράγματι διανοούμενοι δεν απορρίπτεται από τη διαδικασία κατάταξης. Αυτή η έννοια της αξιόπιστης διαδικασίας είναι εξαιρετικά αυστηρή και είναι δύσκολο να σκεφτεί κανείς κάποιον μηχανισμό που να την προσεγγίζει. Είναι όμως ένα κριτήριο με βάση το οποίο μπορούμε να κρίνουμε τις υπάρχουσες διαδικασίες.

Υπάρχει στη χώρα μας διαδικασία που να πλησιάζει έστω και στοιχειωδώς την αξιόπιστη διαδικασία; Οποιος απαντήσει καταφατικά θα δείξει μόνο την άγνοιά του. Ας πάρουμε μερικές από τις σημαντικότερες διαδικασίες διάκρισης, δηλαδή την ακαδημαϊκή επιτυχία, την επαγγελματική επιτυχία και την προβολή μέσω του Τύπου και των μέσων μαζικής ενημέρωσης.

Θα νόμιζε κανείς ότι ο πανεπιστημιακός χώρος είναι εκείνος όπου θα συναντούσε κανείς τη μεγάλη μάζα των διανοούμενων. Ισως αυτό είναι αλήθεια, αλλά η διαδικασία επιλογής στο πανεπιστήμιο δεν είναι αξιόπιστη. Δίπλα στους άξιους και σπουδαίους καθηγητές, θα βρει κανείς κάθε καρυδιάς καρύδι που καμιά ή ελάχιστη σχέση έχουν με την επιστήμη.

Η επαγγελματική επιτυχία μπορεί να συμβαδίζει με την αξία του επιστήμονα ή του καλλιτέχνη, αλλά μπορεί να βρίσκεται και σε αντίθετη πορεία. Ο Βαν Γκογκ πούλησε μόνο έναν πίνακα όσο ζούσε, ενώ ο Τζέιμς Τζόις και ο Τ.Σ. Ελιοτ δεν έχουν μπει σε λίστα των μπεστ - σέλερς.

Τέλος, η προβολή ατόμων από τον Τύπο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ουδεμία εγγύηση παρέχει για την επιστημονική ή καλλιτεχνική αξία των προβαλλομένων. Ολοι γνωρίζουμε πολύ καλά με ποια κριτήρια γίνεται η επιλογή. Τα τηλεοπτικά κανάλια διαλέγουν τους δικούς τους διανοούμενους που τις περισσότερες φορές οι προβαλλόμενοι είναι τόσο διανοούμενοι όσο και οι δημοσιογράφοι που τους προβάλλουν. Οι εφημερίδες επίσης προβάλλουν τους δικούς τους για παρόμοιους λόγους. Ομως ποια αξιόπιστη διαδικασία ακολουθείται για την ανακήρυξη των διανοουμένων; Πριν από λίγους μήνες «Το Βήμα» παρουσίασε τους δικούς του δέκα σύγχρονους έλληνες διανοούμενους. Ηταν οι επιλογές αυτές αποτέλεσμα μιας αξιόπιστης διαδικασίας;

Ελπίζω να είναι κατανοητό ότι η διαφωνία μου δεν εντοπίζεται στο αν κάποιος συγκεκριμένος επιστήμονας ή καλλιτέχνης είναι πράγματι διανοούμενος ή όχι, αλλά στη διαδικασία με την οποία ο ένας ή ο άλλος ανακηρύσσει διανοούμενο όποιον θέλει. Πράγμα, βέβαια, αναμενόμενο αφού δεν έχουμε μια αξιόπιστη διαδικασία. Συνεπώς, πολύ συχνά πραγματικοί διανοούμενοι αγνοούνται ενώ διάφοροι γελωτοποιοί καμαρώνουν σαν διανοούμενοι.
ΠΗΓΗ:εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-11-1996