του Ευγένιου Αρανίτση
ΠΗΓΗ: 
περ. Η ΛΕΞΗ, τ.174, Μάρτης - Απρίλης 2003
Σάββατο 13 Ιουνίου 2009
Παγκοσμιοποίηση: Αναπόδραστη μοίρα ή πολιτική επιλογή;
ΠΗΓΗ: 
2-1-04
Όταν μιλάμε σήμερα για την παγκοσμιοποίηση αναφερόμαστε πρώτα απ' όλα σε μια νέα οικονομική πραγματικότητα, που χαρακτηρίζεται από την απελευθέρωση των ροών του κεφαλαίου, την εντυπωσιακή ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου, την αύξηση του αριθμού και της δύναμης των μεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων, την άνθηση του χρηματιστικού κεφαλαίου, την αυξανόμενη αλληλεξάρτηση των διάφορων εθνικών οικονομιών. Οι μεγάλες επιχειρήσεις παρακάμπτουν τα εθνικά σύνορα και διαθέτουν πλήρη ελευθερία κινήσεων στην παγκόσμια αγορά. Επωφελούνται από την πρόοδο της τεχνολογίας, που έχει εκμηδενίσει τις αποστάσεις, έχει μειώσει το κόστος των μεταφορών και των επικοινωνιών και έχει πολλαπλασιάσει τα δίκτυα πληροφόρησης. Οπως έδειξε ο Αμερικανός οικονομολόγος Ρόμπερτ Ράιχ στο έργο του «The Work of Nations» (Vintage, 1992), οι πολυεθνικές επιχειρήσεις εγκαλείπουν το παραδοσιακό συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό πρότυπο οργάνωσης για να συγκροτηθούν σε αποκεντρωμένα δίκτυα με πολλές διακλαδώσεις σε όλη την υδρόγειο, σε τέτοιο βαθμό που είναι εξαιρετικά δύσκολο να καθορίσουμε την εθνική ταυτότητα μιας επιχείρησης. Ενας άλλος Αμερικανός, ο θεωρητικός του μάνατζμεντ Αλμπερτ Ντάνλαπ, έγραψε: «Η εταιρεία ανήκει στους ανθρώπους που επενδύουν σε αυτήν και όχι στους υπαλλήλους της, τους προμηθευτές της, ούτε και στην τοπική κοινότητα στην οποία είναι εγκατεστημένη». Αυτή η εμβληματική φράση καταγράφει την ελευθερία που απολαμβάνει το κεφάλαιο σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, την αποδέσμευσή του από προηγούμενες ηθικές, κοινωνικές και νομικές υποχρεώσεις τόσο απέναντι στους εργαζόμενους όσο και απέναντι στις τοπικές ή εθνικές κοινωνίες.
Οι θιασώτες του οικονομικού φιλελευθερισμού ισχυρίζονται ότι η δυναμική της παγκόσμιας αγοράς θα οδηγήσει σταδιακά σε μια εποχή πλανητικής ευημερίας. Αναπτύσσουν έτσι έναν λόγο περί παγκοσμιοποίησης που τείνει να δικαιολογεί και να νομιμοποιεί το νεοφιλελεύθερο πολιτικό σχέδιο, που αποβλέπει στη δημιουργία μιας παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς και συνακόλουθα στην εδραίωση της ηγεμονίας του αμερικανικού καπιταλισμού (και του αγγλοσαξονικού μοντέλου) σε ευρύτερες οικονομικές ζώνες. Σ' αυτή την απολογητική ρητορική η παγκοσμιοποίηση παρουσιάζεται συνήθως ως η συνέπεια αναπόφευκτων τεχνολογικών και οικονομικών εξελίξεων, στις οποίες οι διάφορες εθνικές κυβερνήσεις είναι υποχρεωμένες να προσαρμοστούν. Ωστόσο, οι αγορές και οι οικονομικές εξελίξεις δεν διαθέτουν μιαν εντελώς αυτόνομη ύπαρξη, αλλά επηρεάζονται ή και διαμορφώνονται από πολιτικούς και θεσμικούς παράγοντες και αντανακλούν ιστορικές και κοινωνικές πραγματικότητες, που δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές χωρίς την αναφορά στο πεδίο της πολιτικής. Για να κατανοήσουμε επομένως το χαρακτήρα της παγκοσμιοποίησης, χρειάζεται να αναγνωρίσουμε τον ουσιώδη ρόλο της πολιτικής και να αναλύσουμε εκείνους τους συσχετισμούς δύναμης και τις πολιτικές αποφάσεις που καθόρισαν την απελευθέρωση των συναλλαγών και την πτώση των οικονομικών συνόρων.
Η τωρινή μορφή παγκοσμιοποίησης συνδέεται με το υπόδειγμα μιας οικονομικής πολιτικής που αναγορεύει το κέρδος της ιδιωτικής επιχείρησης σε αποκλειστικό μέτρο και δείκτη της οικονομικής αποτελεσματικότητας, ενώ ταυτόχρονα επιδιώκει να εξαλείψει όλες τις κοινωνικές και πολιτικές ρυθμίσεις που παρεμποδίζουν τη δυναμική του ελεύθερου ανταγωνισμού στο πεδίο της αγοράς.
Η απελευθέρωση των αγορών πρέπει επομένως να γίνει αντιληπτή όχι ως μια αναπότρεπτη οικονομική αναγκαιότητα αλλά ως μια πολιτική επιλογή, ως ένα πολιτικό σχέδιο που ευνοεί τους πιο ισχυρούς παράγοντες στον παγκόσμιο οικονομικό ανταγωνισμό. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι όλες οι πλούσιες χώρες -αυτές που σήμερα υποστηρίζουν την απελευθέρωση των συναλλαγών γιατί ευνοεί την οικονομική τους επικράτηση- είχαν προσφύγει στο παρελθόν στον προστατευτισμό για να στηρίξουν την ανάπτυξη της «εθνικής» τους οικονομίας.
Η έννοια της παγκοσμιοποίησης γίνεται απατηλή όταν νομίζουμε ότι προδιαγράφει την ανάδυση μιας αρμονικής παγκόσμιας κοινωνίας ή μιαν οικουμενική διαδικασία οικονομικής ολοκλήρωσης στην οποία συγκλίνουν όλοι οι λαοί. Στην πραγματικότητα, η φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση μεγάλωσε το χάσμα ανάμεσα στις χώρες που μπορούν να αξιοποιούν τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα και να ενσωματώνονται στην παγκόσμια αγορά και σε εκείνες που δεν διαθέτουν τα υλικά, πολιτικά ή τεχνολογικά μέσα για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το διεθνή ανταγωνισμό. Από τη στιγμή που δεν ελέγχονται από καμιά δημόσια εξουσία, οι δυνάμεις της αγοράς δεν παράγουν μόνον πλούτο (για τους λίγους) αλλά και μεγάλες κοινωνικές ανισότητες ή και αθλιότητα (για τους πολλούς). Ο κόσμος «ενοποιείται» με μια μορφή στην οποία ένα μικρό τμήμα είναι προνομιούχο και ευνοημένο, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας είναι καταδικασμένο στην πείνα, στον πόλεμο, στη φτώχια.
Η παγκοσμιοποίηση συνδέεται επίσης με τη διάβρωση της κυριαρχίας των εθνών-κρατών και ιδιαίτερα με τη μείωση και την αποδυνάμωση του παρεμβατικού και ρυθμιστικού ρόλου του κράτους στις οικονομικές και κοινωνικές υποθέσεις. Οι εθνικές κυβερνήσεις δεν διαθέτουν πλέον το μονοπώλιο της νόμιμης ισχύος, ενώ πολυάριθμες μη κρατικές ή υπερεθνικές αρχές (ιδιωτικές επιχειρήσεις, διεθνείς οργανώσεις κ.λπ.) επιβάλλουν τους δικούς τους κανόνες και επηρεάζουν την εξέλιξη της εσωτερικής και της διεθνούς πολιτικής. Θα ήταν ωστόσο λάθος να νομίσουμε ότι η παγκοσμιοποίηση μειώνει το πολιτικό βάρος και το ρόλο όλων των κρατών. Οι κυβερνήσεις των μεγάλων δυνάμεων ποτέ άλλοτε δεν διέθεταν τόσο ισχυρά μέσα παρέμβασης και επηρεασμού της διεθνούς ζωής, τόσες ρυθμιστικές δυνατότητες και τόσο μεγάλους οικονομικούς πόρους. Αντίθετα, τα πιο φτωχά κράτη του Νότου του κόσμου είναι και τα πιο ευάλωτα στις πιέσεις του διεθνούς περιβάλλοντος και συχνά υποχρεώνονται να υιοθετήσουν και να εφαρμόσουν πολιτικές που αποφασίζονται από διεθνείς οργανώσεις και θεσμούς. Ωστόσο, τόσο στο Νότο όσο και στο Βορρά του κόσμου διαπιστώνουμε μιαν ανησυχητική υπονόμευση της ικανότητας ή και της βούλησης των κρατών και των κυβερνήσεων να εκπληρώσουν θεμελιώδεις λειτουργίες κοινωνικής προστασίας και αλληλεγγύης.
Η αθλιότητα που πλήττει το μεγαλύτερο τμήμα της ανθρωπότητας, οι μεγάλες κοινωνικές ανισότητες, η πλανητική οικολογική κρίση, οι μαζικές μεταναστεύσεις, οι συγκρούσεις και οι πόλεμοι είναι φαινόμενα που φανερώνουν την αδυναμία και την απροθυμία του τωρινού καθεστώτος της παγκοσμιοποίησης να δημιουργήσει δημοκρατικούς θεσμούς παγκόσμιας διακυβέρνησης και να αναπτύξει μηχανισμούς διεθνούς αναδιανεμητικής δικαιοσύνης. Από τη στιγμή που το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού αποκλείεται ουσιαστικά από τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης, είναι φυσικό αυτή η τελευταία να γεννάει νέες κοινωνικές αντιθέσεις και να προκαλεί ζωηρές αμφισβητήσεις.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ
Τετάρτη 10 Ιουνίου 2009
Πώς σκέφτεται ο Βιζυηνός;
ΠΗΓΗ: 
τ. 404 (19/05/2006)
ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ*
Η αφήγηση γενικώς είναι μια περιγραφή τού (λιγότερο έως περισσότερο) αγνώστου, η οποία (σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό) είναι φανταστική. Η κλίμακα της λειτουργίας του φανταστικού ξεκινά από εκείνη της μυθολογικής αφήγησης και φτάνει έως αυτήν της αφήγησης του φιλοσοφικού και του επιστημονικού λόγου. Η περιγραφή του αγνώστου αποτελεί την ουσία της εξήγησης, και με τον τρόπο αυτόν γίνεται φανερό πως η εξήγηση αποτελεί σκοπό κάθε αφήγησης που γίνεται όργανο είτε της επιστήμης είτε της λογοτεχνίας (από την πιο νατουραλιστική έως την πιο φανταστική).
Μελετώντας τους τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος αφηγείται, δεν εξετάζουμε απλώς μια δευτερεύουσα συνήθειά του που αποσκοπεί στην ψυχαγωγία (δηλαδή στην περιστολή έως και αναίρεση της δυσάρεστης εμπειρίας ή στην απόδοση μεγαλύτερης έντασης και διάρκειας στην ευχάριστη εμπειρία), αλλά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα, καθώς και τα μέσα με τα οποία προσπαθεί να οργανώσει αυτή την αντίληψή του. Η εξέταση, επομένως, του προβλήματος «Πώς αφηγείται ο άνθρωπος» πρέπει να αποτελεί μέρος του προβλήματος «Πώς σκέφτεται ο άνθρωπος;». Πώς, λοιπόν, σκέφτεται ο Βιζυηνός;
Σκηνοθεσία ή χαρτογράφηση της εξήγησης;
Όλα τα διηγήματα του Βιζυηνού θέτουν ένα ερώτημα ή γρίφο που προκαλεί την ανάγκη της απάντησης και της λύσης του. Αυτή την απάντηση - λύση αναλαμβάνει να δώσει η αφήγηση. Στα περισσότερα διηγήματα η προβολή του γρίφου επιχειρείται ήδη στον τίτλο που υποβάλλει κάθε φορά ένα ερώτημα: «[Ποίαι ήσαν] Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας», «[Ποίον ήτο] Το αμάρτημα της μητρός μου», «[Ποίον ήτο] Το μόνον της ζωής του ταξείδιον», «[Τι συνέβη] Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως». Η ρητή διατύπωση της ερωτηματικής λειτουργίας του τίτλου δεν παραλείπεται -δηλαδή δεν υφίσταται αφαίρεση αφηγηματική- στα διηγήματα «Ποίος ήτο ο φονεύς του αδελφού μου» και «Διατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα».
Το τελευταίο διήγημά του δημοσιεύτηκε όταν βρισκόταν στο Δρομοκαΐτειο, χωρίς δική του πρωτοβουλία, με τον τίτλο «Μοσκώβ-Σελήμ», οπότε δεν γνωρίζουμε αν αυτός θα ήταν ο τελικός τίτλος που θα έδινε ο συγγραφέας. Σε ό,τι αφορά, ωστόσο, το περιεχόμενο του διηγήματος, πάλι πρόκειται για μια προσπάθεια εξήγησης του συναισθήματος της φιλοπατρίας, και ειδικότερα της ψυχολογικής ιδιορρυθμίας ενός Τούρκου που ζει στη Θράκη ανάμεσα στους ομοεθνείς του ως φανατικός φιλορώσος που περιμένει με λαχτάρα την εποχή που οι Ρώσοι θα καταλάβουν τον τόπο του, ενώ όταν ψευδώς τον πληροφορούν πως οι Ρώσοι νικούν τους Τούρκους και πλησιάζουν, από τη λύπη του παθαίνει αποπληξία και πεθαίνει.
Επειδή τα διηγήματα του Βιζυηνού ξεκινούν από έναν γρίφο, θεωρήθηκε ο ηθογράφος που έγραψε αστυνομικό διήγημα. Στο αστυνομικό, όμως, αφήγημα η εξήγηση που δίνεται αποτελεί μια σκηνοθεσία της εξήγησης, ενώ στα διηγήματα του Βιζυηνού επιχειρείται να παρουσιαστεί κάτι πολύ πιο δύσκολο: μια διαδικασία της εξήγησης: Η λύση του γρίφου επιχειρείται μέσω μιας εξήγησης, η οποία όμως δεν αντιστοιχεί στην αποκάλυψη κάποιας μοναδικής αλήθειας, δηλαδή μιας αλήθειας που υπερβαίνει τις διιστάμενες προσωπικές πεποιθήσεις των χαρακτήρων. Γι' αυτό, άλλωστε, δεν υπάρχει ξεκάθαρη τελική λύση, φανερώνοντας έτσι την πεποίθηση του συγγραφέα σχετικά με την παράλληλη ύπαρξη ή λειτουργία αληθειών περισσότερων από μία. Μια τέτοια πεποίθηση δεν μπορεί να αποτελέσει τη λογική βάση ενός αστυνομικού αφηγήματος, αλλά μάλλον μιας μυθοπλαστικής αφήγησης με φιλοσοφικό προσανατολισμό, σε ένα κράμα ψυχολογίας, ηθικής και λογικής. Η εξηγητική, επομένως, λειτουργία της αφήγησης στα διηγήματα του Βιζυηνού διαφέρει από εκείνη των αστυνομικών αφηγημάτων.
Την πιο ενδιαφέρουσα πλευρά της παραπάνω διαφοράς αποτελεί το γεγονός πως η εξηγητική λειτουργία της αφήγησης δεν έχει μία μόνο κατεύθυνση, από τον αφηγητή προς τον αναγνώστη, αλλά αμφίδρομη, επειδή η εξήγηση λειτουργεί παράλληλα και ως κατανόηση που πραγματοποιείται από τον αφηγητή: Η αφήγηση είναι μια εξήγηση που καθώς παρέχεται στον αναγνώστη, δίνει τη δυνατότητα στον αφηγητή να κατανοήσει αυτό που εξηγεί. Η αφήγηση, επομένως, είναι μια εξήγηση -και- κατανόηση. Η ταυτόχρονη λειτουργία εξήγησης και κατανόησης στην αφήγηση γίνεται δυνατή επειδή αυτές πραγματοποιούνται στο επίπεδο της αναλογικής σκέψης, η οποία δεν στηρίζεται στην τήρηση μιας απόστασης ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο της αντίληψης, αλλά στην προσέγγισή τους και στην ανακάλυψη και αξιοποίηση της κοινότητας της ουσίας τους.
Λογικό σφάλμα - ηθικό παράπτωμα, ενοχή λογική - ενοχή ηθική
Ο αμφίδρομος χαρακτήρας της εξηγητικής λειτουργίας της αφήγησης της προσφέρει μια επιπλέον διάσταση με αυτοσυνειδησιακή αξία. Με τον τρόπο αυτόν η εξήγηση δεν προσπαθεί απλώς να καλύψει μια λογική ανάγκη, αλλά να χαρίσει και μια ψυχική λύτρωση. Η ψυχική λύτρωση προκύπτει από το γεγονός πως η ανάγκη για τη λύση του γρίφου δεν λειτουργεί μόνο ως έναυσμα της μυθοπλασίας, ως κινητήρια δύναμη της αφήγησης ή ως πρόγραμμα της πλοκής, αλλά και ως υπέρβαση-λύση της ενοχής -η οποία ενοχή αποτελεί στα διηγήματα του Βιζυηνού την ψυχολογική αξία και το ψυχικό ισοδύναμο ή αντίστοιχο του γρίφου: η σχέση του γρίφου με την ενοχή είναι στενή στα διηγήματά του, και η λύση του γρίφου ισοδυναμεί ή αντιστοιχεί με τη διάλυση της ενοχής. Με τον τρόπο αυτόν, η μη οριστική ή ξεκάθαρη λύση του γρίφου ανταποκρίνεται στη μερική διάλυση της ενοχής. Στα διηγήματα η ενοχοποίηση του ηθικού παραπτώματος παρουσιάζεται και γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας ως ενοχοποίηση του λογικού σφάλματος, οπότε η εξήγηση αποτελεί τόσο σημαντικό άξονα της αφήγησης επειδή η εξήγηση αποτελεί το μέσο υπέρβασης της λογικής και ηθικής ενοχής.
Η προδηλότητα της εξήγησης
Η εξηγητική λειτουργία της μυθοπλαστικής αφήγησης είναι έμμεση, αποτελώντας εκδοχή της αναλογικής σκέψης , δηλαδή λειτουργεί με τρόπο λανθάνοντα, σε ένα επίπεδο όχι προφανές. Τι συμβαίνει, όμως, όταν η εξήγηση μέσα σε μια αφήγηση δεν δίνεται μόνο έμμεσα αλλά και άμεσα, όπως στην περίπτωση του Βιζυηνού; Τότε δίνεται η εντύπωση πως η εξήγηση έρχεται στο προσκήνιο, οπότε η σχέση ανάμεσα στην αφήγηση και στην εξήγηση αντιστρέφεται, επειδή δεν έχουμε πλέον μια αφήγηση που λειτουργεί ως εξήγηση, αλλά μια εξήγηση που λειτουργεί ως αφήγηση.
Αυτή η προδηλότητα της εξήγησης θα μπορούσε να αποτελεί λάθος αφηγηματικό, εφόσον δεν υπηρετεί κάποιο σκοπό σχετικά με τη διαχείριση της χρονικής ακολουθίας των συστατικών της ιστορίας στο επίπεδο των αιτιακών τους σχέσεων. Στα διηγήματα, ωστόσο, έχουμε σαφώς αυτή τη δεύτερη περίπτωση: η πορεία ανάπτυξης της αφήγησης αντιστοιχεί στις φάσεις ανάπτυξης ενός συλλογισμού που αποτελεί τον άξονα της εξήγησης. Για να θεμελιώσει ο συγγραφέας την ορθότητα ή την αξιοπιστία της εξήγησής του, την παρουσιάζει άμεσα, με τη μορφή σχόλιου, οπότε το σχόλιο λειτουργεί και ως στοιχείο αληθοφάνειας.
Με τον όρο «σχόλιο» ορίζεται ένα φάσμα ομιλιακών πράξεων του αφηγητή που υπερβαίνουν τις βασικές ομιλιακές πράξεις της αφήγησης και της περιγραφής, που αφήνουν να ακουστεί περισσότερο ή λιγότερο ο προσωπικός τόνος της ομιλίας του αφηγητή, που απηχούν την προσωπική θέση του απέναντι σε αυτά που εξιστορεί ή περιγράφει. Το σχόλιο μπορεί να είναι άμεσο ή έμμεσο, ρητό ή υπονοούμενο -οπότε λειτουργεί ως ειρωνεία. Στο άμεσο σχόλιο ανήκει η «ερμηνεία» ή «εξήγηση» ενός στοιχείου της ιστορίας, η «κρίση» που εκφράζει γνώμες ηθικής ή άλλης αξίας, η «γενίκευση» που κάνει εξωτερική αναφορά στον υπαρκτό κόσμο, είτε σε οικουμενικές αλήθειες είτε σε ιστορικά γεγονότα, και η «ενσυνείδητη» αφήγηση που σχολιάζει όχι τόσο την ιστορία όσο τον αφηγηματικό λόγο.
Στα διηγήματα του Βιζυηνού τη βασική λειτουργία του σχόλιου αποτελεί η ερμηνεία ή εξήγηση και επιχειρείται στο πλαίσιο του σχηματισμού των χαρακτήρων -αν και στην πράξη η «ερμηνεία» αποτελεί την ευρύτερη κατηγορία του φανερού σχόλιου επειδή λειτουργώντας ως εξήγηση κάποιου στοιχείου της ιστορίας, μπορεί να εμφανίζεται ως «κρίση», όταν επιχειρείται στη βάση της ηθικής αποτίμησης, ή ως «γενίκευση», όταν συγκρίνει ένα στοιχείο της ιστορίας με κάποιο στοιχείου του υπαρκτού κόσμου.
Η εξήγηση είναι προσανατολισμένη προς τη φανέρωση της αλήθειας -η οποία διαπιστώσαμε πως δεν είναι μοναδική ή μονοδιάστατη. Αυτή η «αλήθεια» που αφορά την ιστορία κάθε διηγήματος, υπηρετείται από την αληθοφάνεια που αφορά τους τρόπους της αφήγησης. Οι έννοιες της αλήθειας της ιστορίας και της αληθοφάνειας της αφήγησης δίνουν αρχικά την εντύπωση δύο αρχών που είναι ξένες μεταξύ τους (δηλαδή αρχών που υφίστανται και λειτουργούν σε δύο διαφορετικά επίπεδα), και που γι' αυτό η συνάντησή τους μέσα σε ένα αφηγηματικό έργο είναι σημαίνουσα. Παρ' όλα αυτά, η αλήθεια και η αληθοφάνεια στα διηγήματα του Βιζυηνού έχουν ήδη συναντηθεί σε αυτό που ονομάζουμε «ήθος», επειδή η αληθοφάνεια εξαρτάται από το ήθος του αφηγητή, ενώ η αλήθεια στοιχειοθετείται από το ήθος των μυθιστορηματικών χαρακτήρων. Το ρητορικό εγχείρημα του αφηγητή συνίσταται στην απόδειξη πως η εκδοχή που δίνει για την ιστορία είναι «αληθινή», ενώ παράλληλα αυτή η εκδοχή αποκαλύπτει πως η αλήθεια δεν μπορεί να είναι ίδια για όλους, και πως μόνο μέσω αυτής της απροσδιοριστίας -ή ευελιξίας της- μπορεί να είναι υπαρξιακά, νοητικά και επικοινωνιακά λειτουργική.
Αυτή η προδηλότητα της εξήγησης θα μπορούσε να αποτελεί λάθος αφηγηματικό, εφόσον δεν υπηρετεί κάποιο σκοπό σχετικά με τη διαχείριση της χρονικής ακολουθίας των συστατικών της ιστορίας στο επίπεδο των αιτιακών τους σχέσεων. Στα διηγήματα, ωστόσο, έχουμε σαφώς αυτή τη δεύτερη περίπτωση: η πορεία ανάπτυξης της αφήγησης αντιστοιχεί στις φάσεις ανάπτυξης ενός συλλογισμού που αποτελεί τον άξονα της εξήγησης. Για να θεμελιώσει ο συγγραφέας την ορθότητα ή την αξιοπιστία της εξήγησής του, την παρουσιάζει άμεσα, με τη μορφή σχόλιου, οπότε το σχόλιο λειτουργεί και ως στοιχείο αληθοφάνειας.
Με τον όρο «σχόλιο» ορίζεται ένα φάσμα ομιλιακών πράξεων του αφηγητή που υπερβαίνουν τις βασικές ομιλιακές πράξεις της αφήγησης και της περιγραφής, που αφήνουν να ακουστεί περισσότερο ή λιγότερο ο προσωπικός τόνος της ομιλίας του αφηγητή, που απηχούν την προσωπική θέση του απέναντι σε αυτά που εξιστορεί ή περιγράφει. Το σχόλιο μπορεί να είναι άμεσο ή έμμεσο, ρητό ή υπονοούμενο -οπότε λειτουργεί ως ειρωνεία. Στο άμεσο σχόλιο ανήκει η «ερμηνεία» ή «εξήγηση» ενός στοιχείου της ιστορίας, η «κρίση» που εκφράζει γνώμες ηθικής ή άλλης αξίας, η «γενίκευση» που κάνει εξωτερική αναφορά στον υπαρκτό κόσμο, είτε σε οικουμενικές αλήθειες είτε σε ιστορικά γεγονότα, και η «ενσυνείδητη» αφήγηση που σχολιάζει όχι τόσο την ιστορία όσο τον αφηγηματικό λόγο.
Στα διηγήματα του Βιζυηνού τη βασική λειτουργία του σχόλιου αποτελεί η ερμηνεία ή εξήγηση και επιχειρείται στο πλαίσιο του σχηματισμού των χαρακτήρων -αν και στην πράξη η «ερμηνεία» αποτελεί την ευρύτερη κατηγορία του φανερού σχόλιου επειδή λειτουργώντας ως εξήγηση κάποιου στοιχείου της ιστορίας, μπορεί να εμφανίζεται ως «κρίση», όταν επιχειρείται στη βάση της ηθικής αποτίμησης, ή ως «γενίκευση», όταν συγκρίνει ένα στοιχείο της ιστορίας με κάποιο στοιχείου του υπαρκτού κόσμου.
Η εξήγηση είναι προσανατολισμένη προς τη φανέρωση της αλήθειας -η οποία διαπιστώσαμε πως δεν είναι μοναδική ή μονοδιάστατη. Αυτή η «αλήθεια» που αφορά την ιστορία κάθε διηγήματος, υπηρετείται από την αληθοφάνεια που αφορά τους τρόπους της αφήγησης. Οι έννοιες της αλήθειας της ιστορίας και της αληθοφάνειας της αφήγησης δίνουν αρχικά την εντύπωση δύο αρχών που είναι ξένες μεταξύ τους (δηλαδή αρχών που υφίστανται και λειτουργούν σε δύο διαφορετικά επίπεδα), και που γι' αυτό η συνάντησή τους μέσα σε ένα αφηγηματικό έργο είναι σημαίνουσα. Παρ' όλα αυτά, η αλήθεια και η αληθοφάνεια στα διηγήματα του Βιζυηνού έχουν ήδη συναντηθεί σε αυτό που ονομάζουμε «ήθος», επειδή η αληθοφάνεια εξαρτάται από το ήθος του αφηγητή, ενώ η αλήθεια στοιχειοθετείται από το ήθος των μυθιστορηματικών χαρακτήρων. Το ρητορικό εγχείρημα του αφηγητή συνίσταται στην απόδειξη πως η εκδοχή που δίνει για την ιστορία είναι «αληθινή», ενώ παράλληλα αυτή η εκδοχή αποκαλύπτει πως η αλήθεια δεν μπορεί να είναι ίδια για όλους, και πως μόνο μέσω αυτής της απροσδιοριστίας -ή ευελιξίας της- μπορεί να είναι υπαρξιακά, νοητικά και επικοινωνιακά λειτουργική.
Ρεαλιστική απόδοση μιας νοητικής και συναισθηματικής ουτοπίας
Στα διηγήματα του Βιζυηνού περιγράφεται ρεαλιστικά, δηλαδή με τρόπο θετικό, μια νοητική και συναισθηματική ουτοπία. Στα σημαντικότερα από τα διηγήματά του αποκαλύπτεται η απουσία ανταπόκρισης και ακριβούς αντιστοιχίας ανάμεσα στα γεγονότα, στις σκέψεις, στα όνειρα και, φυσικά, ανάμεσα στις ομιλίες των χαρακτήρων. Στα λιγότερο σημαντικά διηγήματά του αυτή η απουσία δεν αποκαλύπτεται, αλλά σκηνοθετείται -μέσα, όμως, από μια πρόθεση δηκτική ή πικρόχολη, που εξισορροπεί δραματικά τη μικρότερη αφηγηματική επεξεργασία.
Σε όλα τα διηγήματα οι τόποι της αναζήτησης της αλήθειας (ή, αλλιώς, του νοήματος) γίνονται και οι τόποι της απώλειας του νοήματος, και οι τόποι αυτοί διαδέχονται συνεχώς ο ένας τον άλλον. Η αναζήτηση -και- απώλεια του νοήματος προσδιορίζει τα προβαλλόμενα από τον ίδιο τον συγγραφέα όρια ανάπτυξης της δράσης των χαρακτήρων, καθώς και το γενικό πλαίσιο, έως και τα ακριβή όρια, μέσα στα οποία κινείται η διήγησή του. Τα όρια αυτά της διήγησης του Βιζυηνού ανταποκρίνονται και αντιστοιχούν όχι στα όρια της φαντασίας του, αλλά -σε ένα επιφανειακό επίπεδο- σε εκείνα της νοσταλγίας και της μνήμης του, ενώ σε ένα βαθύτερο επίπεδο ανταποκρίνονται και αντιστοιχούν στα όρια της πικρής εμπειρίας του.
Σε όλα τα διηγήματα οι τόποι της αναζήτησης της αλήθειας (ή, αλλιώς, του νοήματος) γίνονται και οι τόποι της απώλειας του νοήματος, και οι τόποι αυτοί διαδέχονται συνεχώς ο ένας τον άλλον. Η αναζήτηση -και- απώλεια του νοήματος προσδιορίζει τα προβαλλόμενα από τον ίδιο τον συγγραφέα όρια ανάπτυξης της δράσης των χαρακτήρων, καθώς και το γενικό πλαίσιο, έως και τα ακριβή όρια, μέσα στα οποία κινείται η διήγησή του. Τα όρια αυτά της διήγησης του Βιζυηνού ανταποκρίνονται και αντιστοιχούν όχι στα όρια της φαντασίας του, αλλά -σε ένα επιφανειακό επίπεδο- σε εκείνα της νοσταλγίας και της μνήμης του, ενώ σε ένα βαθύτερο επίπεδο ανταποκρίνονται και αντιστοιχούν στα όρια της πικρής εμπειρίας του.
*Ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος είναι καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Τρίτη 9 Ιουνίου 2009
Αντιθέσεις & διλήμματα στην ποίηση του Σολωμού
Του κ. Δημήτρη Τζιόβα,
καθηγητή Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Birmingham της Βρετανίας.
ΠΗΓΗ: ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ, 21-2-1999
Ανδρέας Εμπειρίκος, "Διάλεξη στο Κολλέγιο Αθηνών για την Μοντέρνα Ποίηση" (1971)
ΠΗΓΗ: περ. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, έτος 76ο, τόμος 151ος,
τεύχος 1744, Απρίλιος 2002
ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ
Ευρωεκλογικά
του
Δ. N. Mαρωνίτη
ΠΗΓΗ: Εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, φ. 7 - 6 - 09
http://spoudasterion.pblogs.gr/epifyllides-efhm-to-bhma.html
Ο αλτρουισμός γεννήθηκε στη... μάχη
Οι προϊστορικοί άνθρωποι για τη σωτηρία της φυλής ανέπτυσσαν αισθήματα αυτοθυσίας ακόμη και αν δεν συνδέονταν μεταξύ τους συγγενικά.
ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, φ. 9 - 6 - 09
ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ
Οι βουλευτές και η «καθαρή» σχολική Ιστορία
του Κωστή Παπαϊωάννου,
προέδρου της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου
ΠΗΓΗ: TA NEA, φ. 8- 6- 09
Το μακρύ ταξίδι του Homo Sapiens
Από πού κατάγεται ο σύγχρονος άνθρωπος (homo sapiens) και πώς έφθασε να είναι εξαπλωμένος -και κυρίαρχος- σε όλη τη Γη; Είναι ένα από τα πιο σημαντικά επιστημονικά ερωτήματα και συνεχώς νέα στοιχεία (κυρίως από παλαιολιθικά ευρήματα, ανασκαφές αρχαιολόγων και γενετικές έρευνες DNA) έρχονται στο φως, μεταβάλλοντας διαρκώς την εικόνα που έχουν οι επιστήμονες για την ανθρώπινη προϊστορία.
Μια συνεκτική και συνοπτική παρουσίαση των πιο σύγχρονων επιστημονικών αντιλήψεων γίνεται στη νέα σειρά δύο ντοκιμαντέρ του BBC με τίτλο "Το απίστευτο ανθρώπινο ταξίδι", που παρουσίασε η εφημερίδα Telegraph.
H νέα εικόνα που έχουν πλέον διαμορφώσει οι επιστήμονες, έχει ως εξής: Όλα ξεκίνησαν από μια μικρή φυλή περίπου 200 ανθρώπων του είδους homo sapiens, που ζούσαν στην Αφρική, αλλά κάποια στιγμή, πριν περίπου 70.000 χρόνια, κατάφεραν να διασχίσουν την Ερυθρά Θάλασσα, να περάσουν στην Αραβία και από εκεί σταδιακά -περπατώντας!- να επεκταθούν στην Ασία και την Ευρώπη. Όλες οι σημερινές ανθρώπινες φυλές, όλη η σημερινή ανθρωπότητα, στην Ευρώπη, την Ασία, την Αμερική και την Αυστραλία, οφείλει την ύπαρξή της και έλκει γενετικά την καταγωγή της από αυτή τη μικρή ομάδα.
Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι πριν 90.000 - 70.000 χρόνια, συνέβησαν κλιματικές αλλαγές που, μεταξύ άλλων, οδήγησαν στην πτώση του επιπέδου των θαλασσών, γεγονός που επέτρεψε τη διάσχιση της Ερυθράς Θάλασσας, στο πλησιέστερο σημείο που χωρίζει την Αφρική από την Αραβία, στο λεγόμενο "Κέρας της Ανατολικής Αφρικής".
Σύμφωνα με τον αρχαιογενετιστή Πίτερ Φόρστερ του πανεπιστημίου Άνγκλια Ράσκιν, ο οποίος έκανε σχετικές μελέτες DNA, οι Αφρικανοί που πέρασαν απέναντι, πρέπει να ήσαν λίγες εκατοντάδες, πιθανότατα γύρω στους 200. Οι άνθρωποι αυτοί ανήκαν στους homo sapiens (τους θεωρούμενους "σύγχρονους" ανθρώπους), οι οποίοι θεωρείται ότι πρωτοεμφανίστηκαν πριν 195.000 χρόνια στην ανατολική Αφρική. Τα αρχαιότερα ίχνη τους έχουν εντοπιστεί κοντά στον ποταμό Όμο της Αιθιοπίας.
Μετά από μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια, περίπου 150.000 πριν την εποχή μας, οι homo sapiens πιστεύεται ότι πλέον είχαν επεκταθεί λίγο-πολύ σε όλη την Αφρική, καθώς απολιθωμένα ίχνη τους έχουν βρεθεί, μεταξύ άλλων, στο Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας στη Ν.Αφρική.
Τα αρχαιότερα ίχνη homo sapiens εκτός της Αφρικής χρονολογούνται πριν περίπου 100.000 χρόνια κι έχουν βρεθεί στο σημερινό Ισραήλ. Θεωρούνται ότι είναι απομεινάρια μιας ομάδας που εγκατέλειψε την Αφρική μέσω της σημερινής ερήμου Σαχάρας, στη διάρκεια μιας σύντομης χρονικής περιόδου, όταν το κλίμα ήταν πιο υγρό και η περιοχή αυτή ήταν πράσινη από βλάστηση. Σύντομα όμως το κλίμα άλλαξε ξανά, η Σαχάρα και η Μέση Ανατολή έγιναν ξανά άνυδρες περιοχές και η σύντομη "έξοδος" από την Αφρική είχε άδοξο τέλος για αυτούς τους πρωτοπόρους.
Σήμερα υπάρχουν στην Αφρική 14 πληθυσμοί διαφορετικοί από γενετική πλευρά, αλλά μόνο ένας από αυτούς φαίνεται πως επιβίωσε εκτός της Αφρικής.
Οι πιο πρόσφατες γενετικές έρευνες δείχνουν ότι πριν 70.000 χρόνια αυτή η αφρικανική ομάδα εκμεταλλεύθηκε την υποχώρηση της στάθμης των νερών της θάλασσας και πέρασε στην Αραβία. Αν και υπολογίζεται ότι ακόμα και μετά την πτώση των υδάτων, θα παρέμενε το εμπόδιο μιας στενής λωρίδας νερού στην Ερυθρά Θάλασσα, πλάτους περίπου 13 χλμ, οι τολμηροί πρόγονοί μας τη διέσχισαν - άγνωστο ακόμα πώς! Από εκεί και πέρα, βρήκαν πηγές φρέσκου νερού κατά μήκος της Αραβικής Χερσονήσου και έτσι μπόρεσαν να προχωρήσουν προς το Βορρά.
Τύχη και ευνοϊκό κλίμα
Μέχρι πρόσφατα οι επιστήμονες πίστευαν ότι η θαυμαστή ανθρώπινη επιτυχία στην εξάπλωση ανά τον κόσμο οφειλόταν στην προσαρμοστικότητα και στις κυνηγετικές ικανότητες των προγόνων μας. Αν και αυτά υπήρχαν σίγουρα, οι νέες έρευνες δίνουν έμφαση περισσότερο στην τύχη και στις ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες που συνάντησαν αυτοί οι πρωτοπόροι.
Σύμφωνα με τον γενετιστή Στέφεν Οπενχάιμερ της σχολής Ανθρωπολογίας του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, που μελέτησε ενδελεχώς τη γενετική καταγωγή αυτών των πρώτων ταξιδευτών, το σημερινό DNA όλων των μη Αφρικανών ανήκει σε αυτό το μικρό αφρικανικό παρακλάδι των homo sapiens που διέσχισαν την ερυθρά Θάλασσα.
Όπως αναφέρει, αν ήταν εύκολο για τους τότε Αφρικανούς να κάνουν αυτό το πέρασμα, τότε σήμερα θα υπήρχαν στους μη Αφρικανούς γονιδιακά ίχνη από πολλαπλές αφρικανικές γενετικές ομάδες, όμως υπάρχουν ίχνη από μια και μόνο αφρικανική γενετική ομάδα, συνεπώς πρέπει να υπήρξε μια και μοναδική πετυχημένη έξοδος αφρικανών homo sapiens από την Αφρική.
Μέσα σε διάστημα 5.000 ετών, αυτοί οι πρωτοπόροι κατάφεραν να εξαπλωθούν προς την Ανατολή, κατά μήκος του Ινδικού Ωκεανού ως την ΝΑ Ασία, ώσπου έφθασαν μέχρι και την Αυστραλία πριν περίπου 65.000 χρόνια (επίσης άγνωστο με ποιο τρόπο).
Μια άλλη υπο-ομάδα των ίδιων ανθρώπων στράφηκε βόρεια, μέσω της Μέσης Ανατολής, προς το Πακιστάν, ώσπου έφθασε στην Κεντρική Ασία.
Τέλος, μια τρίτη ομάδα, πριν περίπου 50.000 χρόνια, άρχισε να εξαπλώνεται προς τη Δύση, διασχίζοντας τα στενά του Βοσπόρου και από εκεί (με τα πόδια!) εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Eκεί οι homo sapiens δεν βρήκαν μια άδεια ήπειρο - κάθε άλλο. Η Ευρώπη ήταν γεμάτη από τους Νεάντερταλ, οι οποίοι, πιο κοντοί και γεροδεμένοι, ήσαν καλύτερα προσαρμοσμένοι για το ψυχρό κλίμα και τους πάγους εκείνης της εποχής. Οι Νεάντερταλ ζούσαν στην Ευρώπη σχεδόν επί 250.000 χρόνια, αλλά, μετά την άφιξη των homo sapiens, σταδιακά άρχισαν να υποχωρούν, ώσπου 25.000 χρόνια πριν την εποχή μας είχαν ουσιαστικά εξαφανιστεί, είτε λόγω κλιματικών αλλαγών, είτε λόγω πιέσεων από τους εξυπνότερους homo sapiens, είτε από ένα συνδυασμό παραγόντων.
Οι νέοι κυρίαρχοι
Έτσι, πριν 25.000 χρόνια οι homo sapiens έγιναν πια οι νέοι κυρίαρχοι από την Ευρώπη ως τη Σιβηρία.
Πριν από 20.000 χρόνια εκτιμάται ότι για πρώτη φορά περπάτησαν δια μέσου του Βερίγγειου πορθμού, που ήταν τότε ξηρά, και εισήλθαν στην Αλάσκα, πατώντας πλέον το πόδι τους και στην Αμερικανική ήπειρο. Το αποκορύφωμα της τελευταίας εποχής των παγετώνων, που έφθασε πριν περίπου 19.000 χρόνια, έσπρωξε τους ανθρώπους προς τα νότια κι έτσι πριν 15.000 χρόνια έφθασαν στην Νότια Αμερική, η οποία έγινε η τελευταία ήπειρος που αποίκισαν.
Αυτή η επιστημονική προσέγγιση περί "εξόδου από την Αφρική" απορρίπτει την ανταγωνιστική θεωρία ότι οι διαφορετικές σημερινές ανθρώπινες φυλές εξελίχτηκαν ξεχωριστά, έλκοντας την καταγωγή τους από διαφορετικές ομάδες των προγόνων των homo sapiens, δηλαδή των homo erectus, οι οποίοι είχαν επεκταθεί σε διάφορα σημεία του πλανήτη.
Οι κινέζοι αρχαιολόγοι, για παράδειγμα, πίστευαν ότι διέθεταν ισχυρές ενδείξεις πως ο κινεζικός λαός δεν έλκει την καταγωγή του από την Αφρική, αλλά από μια ομάδα homo erectus που έφθασε στην Κίνα πριν περίπου 2 εκατ. χρόνια. Όμως μια πρόσφατη γενετική έρευνα που έγινε από το κινεζικό πανεπιστήμιο του Φουντάν στη Σαγκάη, υπό τον καθηγητή γενετικής Λι Τζιν, και η οποία μελέτησε τα χρωμοσώματα Υ χιλιάδων σύγχρονων Κινέζων, διαπίστωσε ότι όλοι ανεξαιρέτως κατάγονται από μια προγονική αφρικανική ομάδα - την ίδια από την οποία κατάγονται και οι υπόλοιποι Ασιάτες, Ευρωπαίοι και Αμερικανοί.
Όπως δήλωσε ο κινέζος γενετιστής, "δεν βρήκαμε ούτε ένα άτομο στην Κίνα που να μπορεί να θεωρηθεί απόγονος του homo erectus. Τελικά, πρέπει να είμαστε χαρούμενοι με αυτό, καθώς, σε τελευταία ανάλυση, σημαίνει πως οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο δεν είναι καθόλου διαφορετικοί μεταξύ τους".
ΠΗΓΗ: Εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, φ. 9/6/09
Δευτέρα 8 Ιουνίου 2009
Νεοελληνική Ποίηση: Χαρακτηριστικά της Δεύτερης Μεταπολεμικής Γενιάς
Ποιητές της Β΄ Μεταπολεμικής Γενιάς,
Ανάμεσα στον ορίζοντα της ιστορίας και στο τοπίο της ατομικής ζωής
ΠΗΓΗ: ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - ένθετο ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (07/03/2003)
Εντυπώσεις Γάλλου περιηγητή από την Αγία Παρασκευή Λέσβου
ΠΗΓΗ: Περιοδικό ΑΙΟΛΙΚΑ ΦΥΛΛΑ, Χρονιά Ε΄, τ.16, Ιανουάριος 1990
Ο ποιητής ... Μανόλης Αναγνωστάκης ... και ο πολίτης
Αναφορά στο έργο του ποιητή από τον
Αλέξανδρο Αργυρίου
ΠΗΓΗ: Εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - ένθετο ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ -30/11/2001
Δ.Τζιόβας, Λογοτεχνία & Νεωτερικότητα
Τι είναι η νεωτερικότητα στη λογοτεχνία; Ορίζεται ως πειραματισμός, εκσυγχρονισμός, παραβατικότητα, ως το αντίθετο της παράδοσης, ως διαρκής υπέρβαση; Είναι το ειδοποιό της στοιχείο η μέριμνα για τις τροπικότητες και τις δυνατότητες της γλώσσας; Τα τελευταία χρόνια έχω την αίσθηση ότι γίνεται κατάχρηση της λέξης «νεωτερικός» στο χώρο της μελέτης της λογοτεχνίας (ιδιαίτερα της πεζογραφίας) με τις αναφορές σε «νεωτερική ποιητική», «νεωτερική τεχνική», «νεωτερική γραφή» ή «νεωτερική πεζογραφία», χωρίς να διευκρινίζεται αν με τον όρο νοείται κάτι νέο, πρωτοποριακό, μοντέρνο, μοντερνιστικό ή ακόμη και μεταμοντέρνο. Σε λίγες μέρες μάλιστα διεξάγεται στη Θεσσαλονίκη ολόκληρο συνέδριο με θέμα: «Η νεωτερικότητα στη νεοελληνική λογοτεχνία και κριτική του 19ου και του 20ού αιώνα».
Η νεωτερικότητα μπορούμε να πούμε ότι καταστέλλει την αίσθηση της ιστορικής συνέχειας, αντιπαραβάλλοντας στη διάρκειά της τους στιγμιαίους «κραδασμούς», θρυμματίζοντας την ενότητα του υποκειμένου και προκαλώντας κρίση στις αφηγηματικές μορφές αναπαράστασης. Μπορεί ως αισθητική κατηγορία η νεωτερικότητα να παραπέμπει σε μια ιδιαίτερη αίσθηση του χρόνου ή ως όρος modernite να εισάγεται το 1845 σε ένα δοκίμιο του Μπωντλαίρ για τον ζωγράφο Constantin Guys, όπου ορίζεται ως κάτι το εφήμερο, το φευγαλέο και το απρόβλεπτο, ωστόσο δεν είναι τόσο ιστορικά προσδιορισμένη όσο στο χώρο της κοινωνικής θεωρίας όπου θεωρείται ότι αρχίζει με τον διαχωρισμό χρόνου και χώρου ως ξεχωριστών κατηγοριών.
Και εκεί βέβαια ο ορισμός της ποικίλλει καθώς συνδέεται πότε με την εκβιομηχάνιση, την εκκοσμίκευση, την ορθολογικοποίηση (Μαξ Βέμπερ), τη δυναμική του κεφαλαίου (Μαρξ) ή το «ατελές εγχείρημα» του Διαφωτισμού (Χάμπερμας), πότε αντιδιαστέλλεται προς το θρησκευτικό φονταμενταλισμό, άλλοτε συγχέεται με τον εκσυγχρονισμό (modernization), ενώ τελευταία γίνεται λόγος και για «μετα-αποικιακές αντινεωτερικότητες» (Βhabha) ή για «ρευστή νεωτερικότητα» (Βauman). Παρ΄ όλα αυτά η νεωτερικότητα ως κοινωνιολογική κατηγορία φαίνεται πιο ιστορικά καθορισμένη από ό,τι στο χώρο της αισθητικής ή της λογοτεχνίας.
Στο χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας και κριτικής η χρήση των όρων «νεωτερικότητα» και «νεωτερικός» πάσχει από ασάφεια και μπορεί να οδηγήσει στο χαρακτηρισμό μιας πληθώρας κειμένων ως νεωτερικών με το πρόσχημα ότι μπορεί να ανιχνευθούν σε αυτά ψήγματα πειραματισμού, πρωτόγνωροι αφηγηματικοί τρόποι και εν γένει κάθε είδους μοντέρνα ψιμύθια. Η νεωτερικότητα έτσι ανάγεται σε μια χαλαρή και διευρυμένη αισθητική κατηγορία η οποία μπορεί να φέρει κοντά τον Μητσάκη με τον Πεντζίκη, τον Παπαδιαμάντη με τον Χειμωνά και τον Ροΐδη με τον Σωτήρη Δημητρίου ή να χωρέσει ακόμη και την Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Δούκα. Ενίοτε μάλιστα χρησιμοποιείται και η έννοια της προ-νεωτερικότητας ή του πρωτο-μοντερνισμού για να αποσπασθούν κάποιοι συγγραφείς του δέκατου ένατου αιώνα από τα παραδοσιακά σχήματα της ηθογραφίας.
Σε χώρες όπως η Ελλάδα, όπου τα λογοτεχνικά ρεύματα ήταν επείσακτα ή διαθλαστικά μεταφερμένα, η έννοια της λογοτεχνικής νεωτερικότητας αποδεικνύεται ιδιαίτερα βολική και περιεκτική για να αγκαλιάσει κάθε μορφή πειραματισμού και να βαφτιστεί «νεωτερική» κάθε μορφική ιδιοτροπία. Κάτι τέτοιο όμως δεν συμβάλλει τελικά στο να κατανοήσουμε τις λογοτεχνικές εξελίξεις ή να διακρίνουμε ρεύματα (ρεαλισμός, μοντερνισμός, μεταμοντερνισμός), με αποτέλεσμα να επιτείνεται η σύγχυση. Ούτε μας βοηθάει να εκτιμήσουμε την τοπική δεκτικότητα, τις πολιτισμικές αντιστάσεις ή τις ιδεολογικές στρεβλώσεις. Μπορούμε να χαρακτηρίζουμε σχεδόν τα πάντα νεωτερικά; Αποτελεί η νεωτερικότητα μια ανεξάντλητη και υπερβατική ιδιότητα; Αν το νεωτερικό παραπέμπει σε κάτι το εισαγόμενο, με τι μέτρα, ιθαγενή ή αλλότρια, θα κρίνουμε τελικά το νεωτερισμό του;
Ποια είναι η σχέση μοντερνισμού και νεωτερικότητας στο χώρο της λογοτεχνίας, δεδομένου ότι υπάρχουν πτυχές του ευρωπαϊκού μοντερνισμού που αποθεώνουν την ταχύτητα, την τεχνολογία ή την υπερβολή και άλλες που ρέπουν προς το συντηρητικό Αγγλικανισμό (Ελιοτ) ή τις χθόνιες δυνάμεις του μύθου (Ντ. Χ. Λώρενς); Νεωτερικότητα και αντι-νεωτερικότητα δηλαδή συνυπάρχουν στον μοντερνισμό; Είναι επίσης η νεωτερικότητα ένα διαχρονικό γνώρισμα που συνδέει μοντερνισμό και μετα-μοντερνισμό; Μήπως η έμφαση σε μια απροσδιόριστη και γενική νεωτερικότητα οδηγεί σε ένα νέο φορμαλισμό;
Ετσι που χρησιμοποιείται στα ελληνικά η νεωτερικότητα, έχω την εντύπωση ότι υπονομεύει την ιστορικότητά της. Αν η νεωτερικότητα δεν έχει ιστορικά όρια, περιόδους, φάσεις και τάσεις, τότε αναδεικνύεται σε μια υπεριστορική κατηγορία που υπερβαίνει καλλιτεχνικά ρεύματα και ισοπεδώνει ιστορικές διαφορές. Πάσχοντας από ένα σύνδρομο πολιτισμικής καθυστέρησης ή υστέρησης, οι έλληνες κριτικοί και μελετητές τείνουν ως αντίδοτο σε αυτό το αίσθημα μειονεξίας να γενικεύουν αδιάκριτα την απόδοση του χαρακτηρισμού «νεωτερικό» σε κείμενα, παραποιώντας έτσι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και λογοτεχνικές εξελίξεις. Μήπως σε αυτή την περίπτωση θα ήταν προτιμότερο να μιλάμε για νεωτερικότητα των αναγνωστών παρά των συγγραφέων, δηλαδή νεωτερικότητα που την ανακαλύπτουν ή την προσδίδουν εκ των υστέρων οι αναγνώστες χωρίς να την έχουν προσχεδιάσει οι συγγραφείς με την ένταξή τους σε κάποιο πρωτοποριακό ρεύμα;
Η έννοια της νεωτερικότητας προϋποθέτει πάντα μια συγκροτημένη αντίληψη περί παράδοσης, την οποία αντιμάχεται. Επομένως, αν θέλουμε να οριοθετήσουμε χρονικά τη νεωτερικότητα στο χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας, θα πρέπει να δούμε πότε συγκροτείται ένας ισχυρός λόγος περί λογοτεχνικής παράδοσης. Πότε δηλαδή προκύπτει η παράδοση ως έννοια ή ιδεολόγημα; Ιστορικοποιώντας την παράδοση, ιστορικοποιούμε και τη νεωτερικότητα. Αλλωστε και οι δύο συνιστούν μορφές ιστορικής αντίληψης του χρόνου.
Ο κ. Δημήτρης Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Βirmingham της Αγγλίας.
ΠΗΓΗ: Εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ
Κυριακή 7 Ιουνίου 2009
O Οδυσσέας Ελύτης για το έργο του
…………………………………………………………………………
ΠΗΓΗ: Περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ, τεύχος 362, Απρίλιος 1996
Λαϊκός Πολιτισμός: Παραμύθια
Ντίνος Χριστιανόπουλος,
" Παραμύθια: Σπουδές λαϊκού λόγου"
http://spoudasterion.pblogs.gr/paramythia-1.html
_________
Πηνελόπη Δέλτα,
"Παραμύθια και άλλα"
http://spoudasterion.pblogs.gr/paramythia-2.html