Ιδιωτικός βίος: ένα πρόωρο ρέκβιεμ;

του Βασίλη Βουτσάκη

Διδ. Φιλοσοφίας του Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών

 

Σκηνή από ριάλιτι,στα οποία καμία χώρα δεν έχει αντισταθεί

Τα πράγματα, λένε οι περισσότεροι, φαντάζουν δραματικά για τον ιδιωτικό βίο όλων μας. Ο Μεγάλος Αδελφός, οι αδίστακτοι παπαράτσι, οι έρευνες διαμόρφωσης καταναλωτικών προφίλ, οι πανταχού παρούσες κάμερες, τα προγράμματα ανίχνευσης..., όλα αυτά οδηγούν στην τριπλή ετυμηγορία: η επιτήρηση - δημόσια ή κοινωνική- γενικεύεται, το τέλος της ιδιωτικότητας επέρχεται, η προστασία της ιδιωτικότητας είναι φενάκη! Είναι όμως έτσι;

Μια πιο ζυγιασμένη ματιά γύρω μας δείχνει ότι τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Κατ΄ αρχάς, ακόμη κι αν δεχθούμε ότι η ιδιωτική ζωή υφίσταται και προστατεύεται σε όλους τους πολιτισμούς (κάτι που αμφισβητείται), γνωρίζουμε ότι το περιεχόμενό της ποικίλλει. Είναι άρα απόλυτα φυσιολογικό η ιδιωτικότητα να αλλάζει περιεχόμενο και μορφή - αυτό όμως δεν σημαίνει ότι εξαφανίζεται. Επιπλέον, αν η ιδιωτική σφαίρα μοιάζει να περιορίζεται, ταυτόχρονα δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε τη μετάλλαξη της δημόσιας ζωής, η οποία από τη μια φαίνεται να ενδίδει στη γοητεία της κλειδαρότρυπας και των κοσμικών στηλών και από την άλλη επεκτείνεται στη ρύθμιση ιδιωτικών μορφών εξουσίας. Τέλος, για να ξαναγυρίσουμε στον ιδιωτικό βίο: παρά την πάνδημη θρηνωδία, η απρόσωπη πόλη, η μαζική διασκέδαση, η ανωνυμία της σύγχρονης ζωής αλλά και η τεχνολογία παρέχουν σε όλους μας περισσότερες από ποτέ δυνατότητες να ζούμε ιδιωτικές, μύχιες ή διαπροσωπικές στιγμές.

Αν, με δυο λόγια, κάτι διαφαίνεται πίσω από όλα αυτά είναι μια ευρύτερη αλλαγή, η οποία αγγίζει τα όρια αλλά και τον τρόπο βίωσης των ιδιωτικών στιγμών, την έκταση και τις συμπεριφορές στη δημόσια σφαίρα. Με δυο λόγια: αντί να συγχέονται μάλλον αναδιατάσσονται τα όρια της δημόσιας και της ιδιωτικής σφαίρας. Πώς όμως;

Για να απαντήσουμε, ας δούμε πιο ψύχραιμα τι είναι η ιδιωτικότητα σε κοινωνίες όπως είναι η δική μας (αφήνοντας, για να απλουστεύσουμε, κατά μέρος το βάρος της Ιστορίας). Αν κάτι λοιπόν χαρακτηρίζει τη διάσημη τραγουδίστρια ή τον πολιτικό που λιάζονται αμέριμνοι σε μια ερημική παραλία, τον αργόσχολο που ρεμβάζει με τους φίλους του σε μια πολυσύχναστη πλατεία, το ζευγάρι που φιλιέται στο πάρκο και τον ερωτευμένο που γράφει στο ημερολόγιό του, αυτό είναι ο έλεγχος που ασκούν σε ορισμένες, συναισθηματικά φορτισμένες, στιγμές οικειότητας. Αυτό είναι η ιδιωτικότητα στις μέρες μας. Κάτι διαφορετικό από την ιδιωτικότητα που ήθελαν να απολαύσουν ο Warren κι ο Βrandeis - οι Αμερικανοί νομικοί οι οποίοι έχουν συνδέσει το όνομά τους με τη γένεση του δικαιώματος στον ιδιωτικό βίο-, δηλαδή από μια αντικειμενικά (χωροχρονικά και θεσμικά) προσδιορισμένη κατάσταση, τον οίκο. Στις μέρες μας δεν νοείται καν η ιδιωτικότητα ερήμην της βίωσής της από το υποκείμενό της- η ιδιωτικότητα έχει έναν πυρήνα που οφείλει να μείνει, ό,τι κι αν γίνει, στα χέρια του ατόμου, ακόμη και του δημόσιου προσώπου. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η ιδιωτικότητα ταυτίζεται με την απομόνωση. Αντίθετα, στεγάζει και συχνά τρέφει σχέσεις με τους άλλους. Και αντίστροφα: η δημόσια σφαίρα δεν σταματά εμπρός στον οίκο. Το σπίτι μου δεν είναι το κάστρο μου. Ζητήματα τα οποία μπορεί να εμφανιστούν στον κύκλο της ιδιωτικής ζωής κάποιου, όπως ενδοοικογενειακή βία ή κακοποίηση γυναικών, μας αφορούν όλους και, υπό την έννοια αυτή, είναι δημόσια.

Αν λοιπόν έχουμε να κάνουμε με μια μορφή ιδιωτικότητας η οποία δεν αντιπαρατίθεται ευθέως προς τον δημόσιο βίο, το περαιτέρω ερώτημα που τίθεται είναι γιατί πρέπει να προστατεύεται με αυτόν τον τρόπο. Προς τούτο συντρέχουν πολλοί λόγοι: η ιδιωτικότητα δίνει στο άτομο τη δυνατότητα να ανακαλύψει τον αυθεντικό εαυτό του, να σκεφθεί καθαρά, να υφάνει βαθιές σχέσεις φιλίας κι έρωτα, να χαζέψει, να ηρεμήσει, να πειραματιστεί... Πέρα όμως από αυτές τις σημαντικές αλλά εργαλειακές λειτουργίες, η ιδιωτικότητα επιτελεί δύο ακόμη θεμελιωδέστερες λειτουργίες, οι οποίες συνδέονται με την αυτόνομη διάπλαση του εαυτού.

Κατ΄ αρχάς, η ιδιωτικότητα επιτρέπει στο άτομο να διαμορφώνει τις διάφορες όψεις του εαυτού του και να τις συναρμόζει μεταξύ τους. Ο εαυτός μας δεν είναι επίπεδος και μονοδιάστατος: εμπεριέχει πολλές όψεις, κατά κανόνα άνισα ανεπτυγμένες, πολλούς μικρούς εαυτούς- συχνά αντιφατικούς, αν όχι ασύμμετρους μεταξύ τους. Πολλές από αυτές, ακόμη κι αν αποκρυσταλλώνονται σε πράξεις, συμπεριφορές και στάσεις ή αν τροφοδοτούν σχέσεις, είναι υπό διαμόρφωσιν και άρα είναι εξαιρετικά ευαίσθητες- για μερικές το υποκείμενο νιώθει ενοχές, ενόχληση, αηδία ή ντροπή· όλες όμως με τον τρόπο τους κάνουν το άτομο να είναι αυτό που είναι, πλάθουν την ιδιαίτερη υποκειμενική ταυτότητά του. Το ψυχρό και απόμακρο βλέμμα όσων από τους τρίτους δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη σχέση οικειότητας με το άτομο μπορεί να αφαιρέσει την αύρα από αυτές τις όψεις του εαυτού, να τις αποξηράνει ή να τις διαστρεβλώσει. Η ιδιωτικότητα είναι μια περιοχή εντός της οποίας το άτομο μπορεί να καλλιεργήσει αυτές τις όψεις του εαυτού του μακριά από τη διαβρωτική ενέργεια της επέμβασης των άλλων.

Αντίστροφα, η ιδιωτικότητα δίνει και στους άλλους τη δυνατότητα να προστατεύονται από τους ιδιωτικούς εαυτούς του ατόμου. Η συμβίωσή μας προϋποθέτει τη συναρμογή των εαυτών μας, ακόμη και εκείνων που ενοχλούν, αηδιάζουν ή απωθούν τους άλλους. Μια λύση θα ήταν η βίαιη εκρίζωση αυτών των όψεων των εαυτών μας, αλλά κάτι τέτοιο θα αφαιρούσε ζωτικά στοιχεία της ταυτότητάς μας. Μια άλλη λύση- κι εδώ είναι που συμβάλλει η ιδιωτικότητα- είναι η περιχαράκωση των όψεων αυτών κατά τρόπο που να μπορούν να βιωθούν χωρίς να ενοχλούν, να αηδιάζουν ή να απωθούν τους άλλους. Ετσι, η διάκριση δημοσίου και ιδιωτικού τίθεται σε νέα βάση. Το ιδιωτικό έχει θέση στη δημόσια σφαίρα: ένα ζευγάρι έχει κάθε δικαίωμα να φιλιέται σε έναν δημόσιο χώρο χωρίς να μαγνητίζει το βλέμμα όλων, όχι όμως και δικαίωμα να προβεί σε οιαδήποτε ερωτική πράξη. Από την άλλη, η δημόσια σφαίρα ρυθμίζει όχι μόνο τα όρια του ιδιωτικού βίου αλλά και τον τρόπο που αυτός ασκείται: αυτός είναι ο λόγος που το κράτος, υπό αυστηρές προϋποθέσεις- οι οποίες συνδέονται με τη θεμελιακή σημασία που έχει η ιδιωτικότητα- έχει αρμοδιότητα να επεμβαίνει σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας.

Απέχουμε πολύ από την εποχή των σαφών οριοθετήσεων του δήμου από τον οίκο. Ενδέχεται η εποχή αυτή να είναι απλώς μέρος του ειδυλλιακού αθώου παρελθόντος μας. Σε κάθε περίπτωση όμως η κατά τον Μichael Walzer «φιλελεύθερη τέχνη του διαχωρισμού» μοιάζει να αντέχει στον χρόνο.

ΠΗΓΗ: , Τεύχος 01/2/2008