του Ι. Παπακώστα, καθηγητή της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Σε προηγούμενο άρθρο μας («Το Βήμα», 30.11.2003) σχολιάσαμε αδρομερώς μερικά σημεία άγνωστων επιστολών του Γ. Βιζυηνού, από τις οποίες (και μάλιστα από αφορμή την έκδοση της ποιητικής του συλλογής Ατθίδες Αύραι) προέκυπτε η διαρκής έγνοια και αγωνία του να γίνει γνωστό το ποιητικό του έργο στο εξωτερικό. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε στο αφηγηματικό του έργο και ειδικότερα στον τρόπο σύνδεσής του με συγκεκριμένα έντυπα και τον τρόπο που γίνεται το πέρασμα από το γαλλικό περιοδικό «La Nouvelle Revue» στην «Εστία», το σημαντικότερο περιοδικό της εποχής αυτής στην Ελλάδα, όπου και δημοσιεύτηκαν τα πέντε από τα έξι κορυφαία διηγήματά του.
Ο Γ. Βιζυηνός ήταν από τους λίγους συγγραφείς του 19ου αιώνα στο πρόσωπο του οποίου συνδυάζονταν συστηματικές σπουδές, επιστημονικό έργο, ποιητική και έγκυρη αφηγηματική δημιουργία. Ηταν επίσης από τους πλέον ταξιδεμένους συγγραφείς αφού, με μικρά διαλείμματα, από το 1875 ίσαμε το 1884, έχοντας τη γενναία χορηγία του Γ. Ζαρίφη, έζησε στις κυριότερες πόλεις της Γερμανίας (Γοττίγκη, Λειψία, Βερολίνο) και επίσης στο Παρίσι και στο Λονδίνο.
Αν οι περισσότερες αυτές πόλεις συνδέονται με τις σπουδές του στη φιλοσοφία, στα παιδαγωγικά και στην ψυχολογία και επίσης με την ποιητική του δημιουργία, το Παρίσι έχει ταυτιστεί αποκλειστικά και μόνο με την ενασχόλησή του με τον αφηγηματικό λόγο και ιδίως με το διήγημα.
Και τούτο όχι μόνο γιατί εκεί, στο περιοδικό «La Nouvelle Revue» της Juliette Lamber-Adam, δημοσιεύτηκε το πρώτο του διήγημα «Το αμάρτημα της μητρός μου», αλλά γιατί την περίοδο της διαμονής του στο Παρίσι (Ιούνιος - Δεκέμβριος 1882) ο Βιζυηνός εξεδήλωσε έμπρακτα την πρόθεσή του να ασχοληθεί με το νέο για εκείνον λογοτεχνικό είδος, το διήγημα.
* Στροφή στο διήγημα
Εχει, κατ' επανάληψη και από παλαιά, ειπωθεί ότι η παρότρυνση προς τον Βιζυηνό να ασχοληθεί με το διήγημα προήλθε από τον Δ. Βικέλα. Παρότρυνση που βεβαίως δεν θα ήταν αρκετή αν ο ίδιος ο Βιζυηνός δεν ήταν έτοιμος να στραφεί προς την πεζογραφία. Με τη στροφή αυτή γίνονται αντικείμενο λογοτεχνικής πραγμάτωσης οι παιδικές του αναμνήσεις, οι σπουδές του γύρω από την ψυχολογία και τα παιδαγωγικά, παράγοντες που τον οδηγούν και προς την ψυχογραφία, και βεβαίως τα διαβάσματά του από την ξένη λογοτεχνία και ιδίως τη γερμανική. (Ο Γ. Βελουδής ως μια πηγή του υπέδειξε τον Auerbach.) Είναι ωστόσο γεγονός ότι η αναστροφή του Βιζυηνού με τον Βικέλα ήρθε στην πιο κατάλληλη στιγμή με θαυμαστά για εκείνον και για τη νεοελληνική λογοτεχνία αποτελέσματα.
Χωρίς τη μεσολάβηση του Βικέλα, η δημοσίευση του ανωτέρω διηγήματος στο εν λόγω γαλλικό περιοδικό δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. H απόφαση όμως του Βιζυηνού να δει το (πρώτο) διήγημά του δημοσιευμένο πρώτα σε ευρωπαϊκό περιοδικό και κατόπιν σε ελληνικό προκαλεί ερώτημα. Το ερώτημα είναι αν η επιθυμία του αυτή προερχόταν από κάποια τάση επίδειξης ή συνδέεται με την πικρία που σίγουρα θα είχε δοκιμάσει για τον υποτιμητικό τρόπο με τον οποίο τον είχαν αντιμετωπίσει κατά το ολιγόμηνο χρονικό διάστημα της παραμονής του στην Αθήνα το 1882, οπότε του προσάπτονταν κολακεία, παρασιτία, χυδαιότητα, γελοιότητες και μάλιστα σε ανώνυμα δημοσιεύματα.
Οπως και αν έχει το πράγμα, το βέβαιο είναι ότι η δημοσίευση του διηγήματος οφείλεται στον Βικέλα, ο οποίος είχε αναλάβει και την τυπογραφική επιμέλεια, φροντίζοντας μάλιστα και για το τράβηγμα ανατύπων. Για «ταύτην την πρόβλεψιν» ο Βιζυηνός, ο οποίος τότε βρισκόταν στο Λονδίνο, του εκφράζει τις ευχαριστίες (επ. 24.3.1883). Στον Βικέλα οφείλεται επίσης και η μετάφραση από τον Queux de Saint Hilaire του διηγήματος (Μουλλάς), αν και αυτό αποσιωπάται στο δημοσίευμα, όπως προκύπτει από φωτοτυπία που μου προμήθευσε η Κατερίνα Κωστίου.
Αν η απάντηση στα ανωτέρω έχει υποθετικό χαρακτήρα, το ερώτημα όμως παραμένει για ένα άλλο συναφές θέμα, που αφορά τον χρόνο δημοσίευσης του διηγήματος, αφού αυτό ήταν ήδη έτοιμο τουλάχιστον τέσσερις μήνες πριν από τη δημοσίευσή του. Τούτο προκύπτει από σχετική αγγελία που δημοσιεύτηκε στο «Δελτίον της Εστίας» (αριθ. 313, 26.12.1882) και η οποία δεν προσέχτηκε από την έρευνα. H σχετική μαρτυρία έχει ως εξής: «Λίαν προσεχώς η "Εστία" θέλει δημοσιεύσει εις τας στήλας αυτής ωραίον πρωτότυπον διήγημα του γνωστού ποιητού κ. Γεωργίου Βιζυηνού. Το διήγημα τούτο, μεταφρασθέν και γαλλιστί, θέλει δημοσιευθεί συγχρόνως και εν τω εγκρίτω γαλλικώ περιοδικώ "La Nouvelle Revue" των Παρισίων».
Οπως είναι γνωστό, το εν λόγω διήγημα δημοσιεύτηκε παράλληλα στο Παρίσι και στην Αθήνα. Στο Παρίσι η δημοσίευση έγινε στο τεύχος Μαρτίου - Απριλίου (σελ. 632-653) και στην Αθήνα στην «Εστία», σε δύο συνέχειες (10 και 17 Απριλίου 1883).
Από την αγγελία είναι ολοφάνερη η θετική στάση της σύνταξης της «Εστίας» έναντι του Βιζυηνού. Αξιοπρόσεκτος, εν προκειμένω, είναι ο χαρακτηρισμός «πρωτότυπον», ύλη που αναζητεί επίμονα κατά τη νέα του αυτή περίοδο (1881 κ.εξ.) το περιοδικό, προσπαθώντας έτσι να περιορίσει τις μεταφράσεις γαλλικών ρομάντζων και να αναδείξει τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνική παραγωγή. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια εντάσσεται και ο «Διαγωνισμός προς συγγραφήν ελληνικού διηγήματος» που προκήρυξε η «Εστία» το 1883. Από την αγγελία προκύπτει επίσης ότι τον Δεκέμβριο του 1882 το διήγημα ήταν ήδη έτοιμο. Αν έτσι έχει το πράγμα, τότε γιατί σε επιστολή του στις 24 Μαρτίου 1883 ο Βιζυηνός γράφει στον Βικέλα ότι τότε θα έστελνε το χειρόγραφο, ενώ παράλληλα εξέφραζε την αγωνία μήπως η δημοσίευσή του γίνει «προ του γαλλικού»;
Σημειώνεται ότι διευθυντής του «Δελτίου της Εστίας» και τακτικός συνεργάτης του περιοδικού, του οποίου μάλιστα αργότερα, το 1889, ανέλαβε και τη διεύθυνση, υπήρξε ο Νικόλαος Πολίτης. Τούτο σημαίνει ότι το εν λόγω διήγημα του Βιζυηνού, όπως και τα άλλα τέσσερα, η δημοσίευση των οποίων επακολούθησε, απηχούσε τη θετική στάση του περιοδικού έναντι του θρακιώτη συγγραφέα. Ας προστεθεί εδώ ότι το εν λόγω διήγημα καταχωρίστηκε πρωτοσέλιδα, ενώ στο ίδιο τεύχος στις αμέσως επόμενες σελίδες ακολουθούν συνεργασίες των N. Γ. Πολίτη και Γ. Δροσίνη, οι οποίοι, σημειωτέον, ήσαν και οι βασικοί συνεργάτες του περιοδικού, καθορίζοντας οιονεί και την πορεία του.
Το προβάδισμα, όπως είναι φανερό, δίνεται στον Βιζυηνό για το «πρωτότυπον» του διηγήματός του. Το ίδιο προβάδισμα δίνεται και στα υπόλοιπα διηγήματά του, ακόμη και όταν αυτά, λόγω έκτασης, τέμνονται σε δύο ή και τρεις συνέχειες, όπως για παράδειγμα συνέβη με το «Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου». Ας προστεθεί εδώ ότι τα πάσης φύσεως δημοσιεύματα (ποιήματα, πεζά, μελέτες, μεταφράσεις) του Βιζυηνού που φιλοξενήθηκαν στην «Εστία» ξεπερνούν τα 35 και επίσης ότι τα τέσσερα από τα διηγήματά του δημοσιεύτηκαν στην «Εστία» ενώ ακόμη ο συγγραφέας βρισκόταν στο Λονδίνο.
Είναι φανερό ότι η «Εστία» και ο κύκλος της (μαζί με τη «Νέα Εφημερίδα» του Ιω. Καμπούρογλους) αποτελούν τις μοναδικές εξαιρέσεις ευνοϊκής στάσης έναντι του Βιζυηνού. Και τούτο σε αντίθεση με άλλα έντυπα, στα οποία ακόμη και ανυπόγραφα άρθρα ή υβριστικά σημειώματα φιλοξενούνταν, ενώ η ποιότητα του πεζογραφικού του έργου για καιρό είχε αποσιωπηθεί. Μέσα σε αυτό το κλίμα εκδηλώθηκε και η φρενοβλάβειά του το 1892, πράγμα που έκανε τον Γρ. Ξενόπουλο, πάλι μέσω της «Εστίας», να εκφράσει με οργή την αγανάκτησή του για τον τρόπο αντιμετώπισης του συγγραφέα.
Οταν δε το 1895 άρχισε η δημοσίευση του διηγήματος «Μοσκώβ Σελήμ» και ενώ ο συγγραφέας βρισκόταν έγκλειστος πια στο Δρομοκαΐτειο, η «Εστία», αναγγέλλοντάς το, διατύπωσε και την πάντοτε θετική αξιολογική κρίση της, ότι «κάθε έργον του [Βιζυηνού] φέρει τόσον καταφανή την σφραγίδα της ισχυράς και πρωτοτυπότατης αυτού ιδιοφυΐας».
Cardiff 22 Φευρουαρίου 1884
Φίλτατε κύριε Βικέλα!
Τέλος πάντων δύναμαι να είπω, ότι εξεκόλλησα! Σήμερον αναχωρώ εκ Cardiff ερχόμενος εις Αθήνας διά Κωνσταντινουπόλεως.
Περιδρομικά ταξίδια καθώς βλέπετε, αλλά τι να γίνη. Ελπίζω ότι μετά τρεις το πολύ εβδομάδας θα ήμαι αυτού, εύχομαι δε να μη αναχωρήσητε εξ Αθηνών μέχρι τότε.
Ολως υμέτερος
Γ. M. Βιζυηνός ***
5 Sydner Road Stoke Nemington 22 Ιανουαρίου 1884
Φίλτατε Κύριε Βικέλα!
Οσον λυπούμαι διότι επιβαρύνεσθε προς τόσοις άλλοις και με την βιβλιοκρισίαν των Ατθίδων Αυρών άλλο τόσον χαίρω, διότι θα γραφή τι περί αυτών εν τη Nouvelle Revue παρ' Ελληνος και μάλιστα παρ' υμών, του μόνου, όστις ημπορεί να εκτιμήσει το βιβλίον μου, όπως πρέπει, και να συγκεντρώσει έστω και εις ολίγας λέξεις, τα χαρακτηριστικά του αλανθάστως, διότι και ορθοτάτην κρίσην έχετε, και τα ποιήματά μου γνωρίζετε διά μακρού χρόνου και συνεχείς αναθεωρήσεις. Σας ευχαριστώ λοιπόν εκ των προτέρων διά το επίμετρον τούτο της καλοσύνης. Ο Κύρος Ιωνίδης με παρεκίνει να σας πείσω να γράψητε εις αγγλικόν τι φύλλον, δεν σας έγραψα όμως τίποτε, διότι υπώπτευον ότι θα ενοχληθήτε έτσι και έτσι εν Παρισίοις.
Σας εύχομαι εξ όλης ψυχής καλό κατευόδιο· ελπίζω δε ότι και εγώ μετά δύο ή τρεις εβδομάδας θα ξεκουμπιστώ εντεύθεν ώστε καλήν εντάμωσιν εις Αθήνας.
Εις τον Κύριον N. Μαυροκορδάτον στέλλω εγώ το βιβλίον μου εις πλείονα του ενός αντίτυπα της δευτέρας εκδόσεως ώστε δεν χρειάζεται να σταλή και άλλο. Σας ευχαριστώ δια τας διευθύνσεις και τον κόπον να αποστείλητε τα βιβλία. Τα πρόσωπα είναι βεβαίως τα καταλληλότατα.
Εν Λονδίνω έστειλα κατ' αίτησιν του Κυρίου Ιωνίδη δεξιά-αριστερά μετ' αφειδίας την πρώτην έκδοσιν χωρίς σκοπόν υποθέτω, διότι οι πλείστοι των Κυρίων μοί γράφουν ότι δεν εννοούν την γλώσσαν. Προσεχώς γράφω εις τον Κύριον Μαρκήσιον, ελπίζω ότι θα έχει τον καιρόν να επιθεωρήση το βιβλίον εις την Revue du mond(e) Latin ή αλλαχού.
Εγώ δεν εξήλθα ακόμη ως εκ της βρογχίτιδος σκέπτομαι όμως να εξέλθω σήμερον ολίγον.
Ολως υμέτερος
Γ. M. Βιζυηνός
ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου