Υστερόγραφο στο έτος Σολωμού

Image by RobW_ via Flickr

Στο πλαίσιο των ιστορικών δεδομένων της εποχής του ποιητή η Σόνια Ιλίνσκαγια - Αλεξανδροπούλου επισημαίνει πτυχές που μπορούν να απασχολήσουν τη σολωμική έρευνα

Ηταν πολύ φυσικό η έρευνα κατά τη διάρκεια του έτους Σολωμού να ασχοληθεί δυναμικά με την ένταξη του ποιητή στη σύγχρονή του ευρωπαϊκή λογοτεχνία, την ανίχνευση της τυπολογίας του. Πορεύτηκε πάνω σε δεσπόζουσες γραμμές της εποχής του, σημαδεμένες με τη μετάβαση από την ορθολογική παραδοσιακή ποιητική σταθερής θεματολογίας και μορφών σε μια νέα αντίληψη περί τέχνης με ανανεωμένη θεώρηση του ανθρώπου και της στάσης του απέναντι στον εσωτερικό και τον εξωτερικό του κόσμο. Στην ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας η κίνηση αυτή καταγράφεται ως στροφή από τον κλασικισμό προς τον ρομαντισμό, παρουσιάζει όμως ποικιλίες προσδιορισμένες από τα συγκεκριμένα σε κάθε έθνος ιστορικά συμφραζόμενα, και εκεί ακριβώς, στο σημείο διασταύρωσης του γενικού ρεύματος και μιας συγκεκριμένης ιστορικής «εντοπιότητας», αξίζει να εστιάσουμε την προσοχή μας.

Σημαντικό ιστορικό παράγοντα, που συγκροτεί μια μεγάλη ενότητα, αποτελούν τα απελευθερωτικά κινήματα στις χώρες της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Κοινά στοιχεία ιστορικής μοίρας: μακραίωνος και βαρύς ξένος ζυγός που είχε ανακόψει την ομαλή κοινωνική και πολιτιστική εξέλιξή τους· αγώνες για την απελευθέρωση, συνυφασμένοι με έντονες διαφωτιστικές προσπάθειες· επιδίωξη να αναπληρωθεί το γρηγορότερο ο «χαμένος» χρόνος και να καλυφθεί σε λίγες δεκαετίες το χάσμα απέναντι στις χώρες που πορεύτηκαν ανεμπόδιστα και βίωσαν τις γνωστές φάσεις της ιστορικής λογοτεχνικής διαδρομής με πληρότητα ­ έτσι καθορίζεται το κοινό πλαίσιο μιας συμπυκνωμένης διαδικασίας που πολύ παραστατικά έχει αποκληθεί «ανάπτυξη σε επιτάχυνση».

«Είδος μεικτό, αλλά νόμιμο»

Ως σημείο αναφοράς λειτούργησαν οι δυτικοευρωπαϊκές λογοτεχνίες που, χωρίς να προσφέρουν κάποιες «καθαρές» τυπολογίες, ένα κοινό υπόδειγμα που να εφαρμόζεται ως μέτρο, ανέδειξαν τα μονίμως επαναλαμβανόμενα, τα «αναπότρεπτα» της λογοτεχνικής ιστορίας.

Αντικρίζοντας από αυτή την οπτική γωνία την πορεία του Σολωμού, επισημαίνουμε, με τρόπο σχεδόν τηλεγραφικό, μερικές πτυχές που μπορούν ακόμη να απασχολήσουν τη σολωμική έρευνα:

1. Με όσα γνωρίζουμε για τη διαμονή του Σολωμού στην Ιταλία, τα πρώτα ελληνικά ποιήματα της Ζακύνθου μάς υποβάλλουν τη σκέψη για την ασυγχρονία ανάμεσα στη θεωρητικά κατακτημένη αντίληψη και στη δημιουργική πρακτική του νέου ποιητή. Πρόκειται για ένα συνηθισμένο φαινόμενο της εποχής και του χώρου που μας ενδιαφέρει: η μεταφύτευση της προηγμένης ξένης πείρας, κατά κανόνα, δεν γίνεται άμεσα· το πάτριο έδαφος, η στάθμη της εγχώριας παράδοσης λειτουργούν ανασταλτικά, καθυστερώντας ανοίγματα που ετοιμάζονται υπογείως, ενώ στην επιφάνεια βγαίνουν τα αφομοιωμένα πρότυπα της προηγούμενης φάσης. Για ένα σύντομο λοιπόν διάστημα ακολουθεί την κεκτημένη υφολογική ταχύτητα που βρίσκει στον τόπο του.

Στροφή προς την Επανάσταση

2. Η ριζοσπαστική στροφή προς τη θεματολογία της ελληνικής Επανάστασης, αποτυπωμένη πρώτα στον «Υμνο εις την Ελευθερίαν» και επιβεβαιωμένη έπειτα με το «λυρικό ποίημα» «Εις τον θάνατον του λορδ Μπάιρον», δεν μπορούσε να μη συνοδεύεται από έντονες διαφωτιστικές διαθέσεις. Ο ποιητικός λόγος που θέλει να είναι παραινετικά δραστικός, σε πανεθνική κλίμακα, τείνει προς τον υψηλό τόνο και τους δοκιμασμένους κλασικιστικούς τρόπους οργάνωσης. Ο έκδηλος διδακτισμός που αξιοποιεί πληθωρικά ρητορικά σχήματα, παραφράσεις, προσωποποιήσεις, μετωνυμίες, αλλά φροντίζει να είναι και απολύτως σαφής· οι λέξεις σηματοδότες, ως κοινώς γνωστοί κώδικες της φιλελεύθερης ποίησης της εποχής: ελευθερία, ανδρεία, σπαθί, φλόγα κλπ. · η επιστράτευση της ένδοξης αρχαιότητας (οι 300, ο Πίνδαρος και ο Αλκαίος, ως ιερά πρότυπα της μαχόμενης ποίησης) ­ κοινός επίσης κανόνας της επαναστατικής λογοτεχνίας που επιθυμούσε να προβάλλει το σύγχρονο, επίκαιρο, εθνικό μέσα από καθιερωμένα, πανανθρώπινης αίγλης, σύμβολα ­ συνδέουν τα πρώτα επαναστατικά έργα του Σολωμού με κλασικιστικά υποδείγματα του είδους. Ωστόσο οι αναφορές του στην αρχαία Ελλάδα είναι σχετικά περιορισμένες και, άλλωστε, έχουν μια επιπλέον ιδιότητα ­ δεν ανακαλούν αφηρημένες έννοιες και σχήματα, αλλά ένα ζωντανό στη μνήμη του έθνους προαιώνιο παρελθόν του. Εντυπωσιάζει και το γεγονός ότι οι επιστροφές αυτές δεν έχουν συμβατική αρχαϊκή περιβολή ­ σε αυτό το σημείο η αποκοπή του Σολωμού από την κλασικιστική παράδοση είναι φανερή και οριστική.

Τα «ελληνικά» και οι Ελληνες

3. Στον «Διάλογο», έργο στοχασμού με καθαρά διαφωτιστική δομή, προορισμένη να προωθεί τις θεωρητικές θέσεις του συγγραφέα, ο ηγετικός ρόλος που απολάμβανε ο Σολωμός στον «Υμνο», με πολιτικά κυρίως κηρύγματα, εμπλουτίζεται τώρα με πνευματική διάσταση, που κρίνεται ως αναπόσπαστη από τον αγώνα για την ελευθερία. Θεμελιώνοντας την ήδη συντελεσμένη επιλογή του στο γλωσσικό ζήτημα, συνδέει άμεσα την ανάγκη επικράτησης της δημοτικής με τη δυνατότητα μιας γόνιμης ανάπτυξης της εθνικής συνείδησης ­ νοιάζεται όχι μόνο για «τα ελληνικά» αλλά και για τους «Ελληνες», για το μέλλον τους. Η οξυδερκής, προσγειωμένη σκέψη του θα αποδειχθεί προφητική.

Εξαιρετικά σημαντική, ως διαφοροποίηση από το νοησιαρχικό διαφωτιστικό αξίωμα, είναι η αναφορά του στις δύο οδηγήτριες φλόγες ­ του νου και της καρδιάς που συμμετέχουν στη δημιουργία, ενώ οι συγγραφείς «ομοιώνονται με τα συμβεβηκότα, που περιγράφουν». Οπως παρατηρεί ο Κ. Θ. Δημαράς, η αναφορά στις δύο φλόγες δηλώνει την επιθυμία σύνθεσης των ρομαντικών και των κλασικιστικών στοιχείων «εις είδος μικτό αλλά νόμιμο», τη συσχετίζει όμως με τη μεταγενέστερη φάση της δημιουργίας του Σολωμού.

4. Από την ηρωική αγωνιστική ατμόσφαιρα του «Υμνου» και άλλων ποιημάτων του ίδιου κύκλου, ο «Λάμπρος» μάς μεταφέρει σε σφαίρες ρομαντικής εσωστρέφειας και ηθικού προβληματισμού. Και εδώ οι διδακτικές προθέσεις εξακολουθούν να είναι έντονες, αλλά εμμεσοποιούνται στην πλοκή του έργου που είχε σχεδιαστεί ως επικολυρική σύνθεση. Το ιστορικό όμως πλαίσιο με τα γεγονότα της Επανάστασης φωτίζεται πολύ υποτονικά ­ μόνο ως ένα βιογραφικό στοιχείο του κεντρικού ήρωα. Η μορφή του συλλαμβάνεται από τον ποιητή κάτω από την επιρροή των βυρωνικών ηρώων, με προβολή δύο ανταγωνιστικών κόσμων στη φύση του ανθρώπου. «Κακοήθης», αλλά και «μεγαλόψυχος», ο Λάμπρος τελικά οδηγείται στην τιμωρία για τον αμοραλισμό του. Η βυρωνική διάσταση ενός ξεχωριστού ατόμου που έρχεται σε σύγκρουση με το περιβάλλον, φαίνεται πως δεν ριζώνει στα ελληνικά συμφραζόμενα. Είναι ένας άλλος κοινός τόπος του χώρου που μας απασχολεί: η κύρια σύγκρουση τοποθετείται στο πεδίο των απελευθερωτικών αγώνων και το ρομαντικό αίτημα της προσωπικής ελευθερίας δεν ξεχωρίζει από αυτό το γενικό πλαίσιο, εντάσσεται στο πνεύμα του κοινωνικού συνόλου, στις δικές του ηθικές σταθερές.

Η μεταφυσική διάσταση

5. Στον «Κρητικό», που γράφεται ενώ συνεχίζεται η επεξεργασία του «Λάμπρου», η σχηματιζόμενη τάση προς ανύψωση μεταβάλλει ριζικά όλη την ατμόσφαιρα του έργου και κυρίως τη διάπλαση του κεντρικού προσώπου: αίρεται η βυρωνικού τύπου δυαδική σκιαγράφηση του χαρακτήρα του ­ το σπαραχτικό χάσμα ανάμεσα στη «μεγαλόψυχη» πατριωτική δραστηριότητα και στα μοιραία πάθη. Ο Κρητικός παρουσιάζεται ως απόλυτα θετικός ήρωας ­ θαρραλέος, έτοιμος για αυτοθυσία αγωνιστής, το ίδιο συνεπής και πιστός στον έρωτά του. Η χρονικά πολυεπίπεδη μονολογική δομή του ποιήματος μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε άμεσα αυτή τη συνέπεια σε απεριόριστη, μέχρι Δευτέρας Παρουσίας, διάρκεια.

Πολύ μεγαλύτερη, ιδεοκρατική, βαρύτητα κερδίζει η μεταφυσική διάσταση του έργου. Με τη δική της δυναμική διείσδυση η σχέση ανθρώπου-φύσης πάει να αποκτήσει κοσμογονική εμβέλεια και, ταυτόχρονα, την αξονική υπόσταση της εθνικής ψυχοσύνθεσης, θέτοντας το πρώτο λιθαράκι στο μυθικό μοντέλο των «Ελεύθερων Πολιορκημένων».

6. Το ηρωικό Μεσολόγγι θα δώσει στον Σολωμό την ιδανική ιστορική βάση, ώστε ο μύθος που επιθυμεί να δημιουργήσει να οικοδομείται πάνω στη μεγαλειώδη, αλλά και απτή, σύγχρονη πραγματικότητα. Η γόνιμη διασταύρωση του μύθου και της ιστορίας λειτουργεί παραδειγματικά, θεμελιώνοντας νέες εθνικές νομοτέλειες που στηρίζονται στο ζωντανό παρόν, όσο και στις πρωταρχικές Μεγάλες Ουσίες της ζωής, στην οικουμενική τάξη της. Επειτα από έναν και πλέον αιώνα σε αντίστοιχη φάση μεγάλης εθνικής έξαρσης, αυτό το νήμα των «Ελεύθερων Πολιορκημένων» θα πιάσει η «Ρωμιοσύνη» του Γ. Ρίτσου. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και το μεταγενέστερο «Αξιον εστί» του Οδ. Ελύτη.

Χωρίς να παραμερίζεται ο ρομαντικός ανθρωποκεντρισμός, η ατομική του διάσταση υποχωρεί μπροστά στην προβολή της «ομογνωμίας» του συλλογικού ήρωα. Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως και η αποτίμηση του αφηγητή αντιπροσωπεύει κάτι πολύ περισσότερο από την ατομική του άποψη ­ λειτουργεί ως φορέας και εκφραστής της εθνικής παράδοσης. Και τα δύο στοιχεία συνθέτουν ένα στίγμα ιδιαιτερότητας στο σύνολο του ρομαντικού ρεύματος, κοινό για τις χώρες παρόμοιας με την Ελλάδα ιστορικής μοίρας.

7. Το επόμενο βήμα, με τον «Πόρφυρα», οδηγείται, σε αντιστοιχία με την ιστορική στιγμή, από τον εθνικό προς τον ατομικό, θα μπορούσαμε να πούμε, υπαρξιακό μύθο, που συντηρεί τη γοητεία του ανθρώπινου μεγαλείου στα προσωπικά, αλλά παραδειγματικά, διαχρονικά όρια. Με τη μετάθεση από το συλλογικό στο ατομικό εγκαταλείπεται οριστικά και η όποια έγνοια για το είδος μικτό αλλά νόμιμο. Είναι ένας ιδιόμορφος αποχαιρετισμός στα όπλα που κρατά από τη διαδρομή που διανύθηκε τη ριζωμένη βαθιά αίσθηση του κερδισμένου ανθρώπινου ύψους. Εχω την εντύπωση πως κάτι από αυτά έχει βιώσει και η δική μας εποχή και μακάρι να μην το χάσει τελείως.
Η κυρία Σόνια Ιλίνσκαγια-Αλεξανδροπούλου είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 24 Ιανουαρίου 1999