Η «ηθική» σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον

Σε μια εποχή που η ηθική του ανθρώπου υποβαθμίζεται, κατακερματίζεται και αμφισβητείται, αναδύεται η ηθική του περιβάλλοντος, απαιτώντας σεβασμό σε κάθε μορφή ζωής, σε κάθε δημιούργημα πάνω στον πλανήτη.

Η ηθική του περιβάλλοντος διδάσκεται και στα ελληνικά πανεπιστήμια από ανθρώπους ευαισθητοποιημένους στο θέμα «Περιβάλλον». Ένας από αυτούς είναι ο αναπληρωτής καθηγητής Χημείας Απόστολος Μαρούλης και η επίκουρη καθηγήτρια Χημείας Κωνσταντίνα Χατζηαντωνίου-Μαρούλη, οι οποίοι διδάσκουν μεν Οργανική Χημεία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, αλλά αφιερώνουν χρόνο στη μελέτη και τη διδασκαλία της «Πράσινης Χημείας», με την οποία συσχετίζεται η περιβαλλοντική ηθική.

Ως ηθική ορίζουμε το σύνολο των κανόνων συμπεριφοράς που γίνονται αποδεκτοί από μία κοινωνία. Η περιβαλλοντική ηθική αφορά την ηθική σχέση των ανθρώπων με το περιβάλλον, δηλαδή το έδαφος, το νερό, τα ζώα, τα φυτά, ακόμα και τους βράχους. Η περιβαλλοντική ηθική πραγματεύεται την εγγενή αξία των πραγμάτων ως αυτοσκοπό, ανεξάρτητα από το αν είναι χρήσιμα ως μέσα για άλλους σκοπούς. Οι σημαντικότερες θεωρίες περιβαλλοντικής ηθικής αναφέρει ο κ. Μαρούλης είναι η Ανθρωποκεντρική, η Ζωοκεντρική και η Βιοκεντρική.

Ανθρωποκεντρική Ηθική
Στην Ανθρωποκεντρική Ηθική ο άνθρωπος αναγνωρίζεται ως η μόνη σημαντική ηθική οντότητα, ο άνθρωπος αποτελεί τον κατ’ εξοχήν ηθικό αξιολογητή του περιβάλλοντος και των στοιχείων που το αποτελούν. Όταν ακούμε να λέγεται –και το ακούμε τακτικά– ότι αυτή η Γη δεν είναι δική μας, «την έχουμε δανειστεί από τα παιδιά μας», ακόμη και σ’ αυτήν την καθαρά αλτρουιστική περίπτωση ο άνθρωπος αποτελεί το κεντρικό στοιχείο. Πάρα πολλοί και κυρίως οι επικριτές του χριστιανισμού συσχετίζουν την ανθρωποκεντρική θεώρηση με τη χριστιανική θρησκεία, λέγοντας ότι αυτό που αναφέρεται στη Γένεση «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και κατακυριεύσατε την Γην» έδωσε το ηθικό δικαίωμα να θεωρείται ο άνθρωπος ως ο δεσπότης της δημιουργίας. Έτσι δεν είναι τυχαία η νοοτροπία που αντανακλούν οι εκφράσεις του τύπου: «ο άνθρωπος δάμασε τη φύση, δάμασε το περιβάλλον», αντί των εκφράσεων «τι ωραία που εναρμονίστηκε με το περιβάλλον» στην περίπτωση κατασκευής π.χ. ενός φράγματος ή ενός γεφυριού.

Ζωοκεντρική Θεωρία
Η Ζωοκεντρική Θεωρία ασπάζεται ότι ηθική υπόσταση έχουν ακόμα και τα ζώα, επομένως δεν έχουμε δικαίωμα να τα βλάπτουμε άμεσα ή έμμεσα. Η Ζωοκεντρική Θεωρία εξισώνει ανθρώπους και ζώα από την άποψη αυτή. Η υιοθέτησή της έχει αποτέλεσμα τη χορτοφαγία, την εξάλειψη του κυνηγιού και τη μη χρήση των ζώων ως πειραματόζωων. Ο Gandhi έτρωγε αυγά μόνον όταν δεν ήταν γονιμοποιημένα, καθώς θεωρούσε ότι και το έμβρυο που υπάρχει μέσα στο γονιμοποιημένο αυγό ενέχει ζωή.

Βιοκεντρική Θεωρία
Στη Βιοκεντρική Θεωρία κάθε μορφή ζωής έχει αυθύπαρκτη αξία και ηθική υπόσταση κατέχει οποιαδήποτε βιολογική μονάδα διατηρεί την ακεραιότητά της. «Ο Κανόνας του Σεβασμού της Ζωής» του Albert Schweizer, όπου αναφέρει ότι ακόμα και ένα μικρόβιο αξίζει προστασίας και σεβασμού, αποτέλεσε τον πρόδρομο της Βιοκεντρικής Θεώρησης.

Κοινωνική Οικολογία
Η Κοινωνική Οικολογία έχει κύριο εκφραστή της τον Bookchin. Στο βιβλίο του «Η Φιλοσοφία της Κοινωνικής Οικολογίας» πρεσβεύει ότι οι κοινωνίες με υψηλό βαθμό ιεράρχησης είναι πιθανό να καταχραστούν και να βλάψουν το περιβάλλον. Η ιδέα της επικυριαρχίας πάνω στη φύση μπορεί να ξεπεραστεί κατά τον Bookchin μόνο με τη δημιουργία μιας κοινωνίας, χωρίς ταξικές και ιεραρχικές δομές, σχολιάζει ο Απόστολος Μαρούλης.

Βαθιά Οικολογία
Τη Βαθιά Οικολογία μπορεί να τη γνωρίσει κανείς αποφατικά, δηλαδή ορίζοντας το τι δεν είναι. Δεν είναι, λοιπόν, ίδια με την κλασική οικολογία που γνωρίζουμε στη Δύση και που χαρακτηρίζεται ως Ρηχή Οικολογία. Η Ρηχή Οικολογία κατά το Νορβηγό φιλόσοφο Arne Naess χαρακτηρίζεται από τη χρησιμοθηρική προσέγγιση του περιβάλλοντος, που έχει στόχο τον αγώνα ενάντια στη ρύπανση και τη μείωση των πόρων, δηλαδή το ευ ζην, την υγεία και την ευημερία των ανθρώπων των ανεπτυγμένων χωρών. Η Βαθιά Οικολογία έχει στοιχεία από την επιστήμη της οικολογίας, την εθνοφιλοσοφία, τον ανατολικό μυστικισμό και τις διδαχές του Gandhi. Η ταυτοποίηση του ανθρώπινου εγώ με τη φύση θεωρείται ως η μόνη λύση. Από την ιδεολογική πλατφόρμα της πλατιάς οικολογίας αξίζει να επισημάνουμε ότι «θα πρέπει να υπάρξει ιδεολογική αλλαγή στην εκτίμηση της αξίας της ποιότητας της ζωής και ότι η ευημερία της ανθρώπινης ύπαρξης στη Γη έχει πνευματική αξία».

Οικοφεμινισμός
Ο οικοφεμινισμός έχει ως κυριότερο γνώρισμά του τη θέση εκείνη σύμφωνα με την οποία υπάρχουν σχέσεις αντιστοιχίας ανάμεσα στην επιβολή των ανδρών επί των γυναικών και της επιβολής του ανθρώπου επί της φύσης. Οι άνδρες θεωρούνται υπεύθυνοι για την οικολογική καταστροφή, καθώς κατείχαν και κατέχουν αποκλειστικά την εξουσία στα χέρια τους. Άρα, η σωστή αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών θεμάτων προϋποθέτει μια πιο θηλυκή προσέγγιση και κουλτούρα.

Οικοθεολογία
Η οικοθεολογία είναι μια θεολογική, οικολογική ηθική και καθορίζεται ανάλογα με τα πιστεύω της κάθε θρησκείας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, διά στόματος του Μακαριστού Οικουμενικού Πατριάρχου Δημητρίου, το 1989, κήρυξε την 1η Σεπτεμβρίου ως Ημέρα Προστασίας του Περιβάλλοντος. Όπως αναφέρει ο κ. Μαρούλης «λέγεται ότι εκείνη την ημέρα αναπέμπουμε προσευχές για όλη τη δημιουργία». Ανάλογο ενδιαφέρον υπάρχει και από τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, ο οποίος δραστηριοποιείται σε θέματα περιβάλλοντος. Όλες οι θρησκείες θεωρούν ότι η Δημιουργία είναι έργο του Θεού και ως έργο του Θεού και μόνον πρέπει να προστατευθεί, και από αυτή τη θεώρηση απορρέει ο σεβασμός όλων των θρησκειών για το περιβάλλον. Ο Ισλαμισμός π.χ. πρεσβεύει την πράσινη jihad (ιερός μουσουλμανικός πόλεμος) για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης.

Στο σημείο αυτό ο κ. Μαρούλης επισημαίνει την ασκητική στάση που διαπνέει την Ορθόδοξη Εκκλησία, καθώς και ότι το «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε» της Γενέσεως, που κρίθηκε αρνητικά από ορισμένους, έχει συνέχεια. Στη Γένεση αναφέρεται επίσης παρακάτω ότι ο άνθρωπος τοποθετήθηκε στον Παράδεισο με σκοπό «εργάζεσθαι αυτόν και φυλάσσειν», δηλαδή του δόθηκε ένας ρόλος να εργάζεται εκεί, να δραστηριοποιείται, να καλλιεργεί, να «τιθασεύει», αλλά και ένας ρόλος σημαντικότερος: να τον φυλάσσει. Συνεπώς είναι κάτι παραπάνω από ένας κατακτητής, βιαστής, όπως κρίθηκε από ορισμένους. Περισσότερο ή το ίδιο σημαντικός είναι ο ρόλος του ανθρώπου, ως φύλακα της δημιουργίας.

Στην καθ’ ημάς Ανατολή οι πατέρες είχαν την προσέγγιση ότι όλα τα πράγματα της δημιουργίας αξίζουν προστασίας και φροντίδας, ακόμα και η άψυχη ύλη, γιατί με τη μορφή της ύλης ήρθε και ο Θεός στη Γη, επομένως δεν μπορεί παρά η ύλη ως δημιούργημα του Θεού να αξίζει σεβασμού. Με μία έννοια, εμείς με την παράδοσή μας, ως Ανατολή, έχουμε γλιτώσει από τους σκοπέλους που μας έβαλε η καρτεσιανή προσέγγιση, «σκέφτομαι άρα υπάρχω», επομένως «όποιος δεν σκέπτεται δεν υπάρχει», άρα όποιος δεν υπάρχει ποιος ο λόγος να στεναχωριέσαι εάν εξαφανιστεί, αφού δεν υπάρχει; Έτσι το είδαν οι Δυτικοί, μέσα από την εξέλιξη κυρίως της τεχνικής, εξηγεί ο κ. Μαρούλης.

Σημαντικές θέσεις της περιβαλλοντικής ηθικής
Ιδιαίτερη σημασία έχουν κάποιες θέσεις της περιβαλλοντικής ηθικής που διατυπώθηκαν στον οικοκεντρισμό του Aldo Leopold. Το 1949 δημοσίευσε ένα δοκίμιο, την «Ηθική της Γης», που αποτελούσε μέρος του βιβλίου του με τίτλο «Ημερολόγιο της Αμμώδους Κομητείας». Εκεί αναφέρει ότι υπάρχει μια ηθική σχέση με τη Γη, η οποία προϋποθέτει αγάπη, σεβασμό, αναγνώριση. Είναι περίφημος πια ο ορισμός του για το πώς μπορεί να χαρακτηρισθεί ως σωστή ή μη μια στάση απέναντι στο περιβάλλον. Αναφέρει επί λέξει: «…κάτι είναι σωστό, όταν τείνει να διατηρήσει την ομορφιά, την ολότητα, τη σταθερότητα και την ομορφιά της βιοτικής κοινωνίας. Είναι λάθος ό,τι δεν τείνει προς αυτά». Όπως όλοι οι μεγάλοι ορισμοί δεν είναι τυφλοσούρτης, καθώς το τι τείνει να διατηρήσει τη σταθερότητα, την ολότητα και την ομορφιά είναι πολύ δύσκολο να το δεις σε μια κατάσταση, όπου π.χ. ένα είδος καταστρέφει ένα άλλο ή έχει υπερπολλαπλασιαστεί. Με κάποια διαφορετικά κριτήρια, ωστόσο, μπορείς να δεις και μέσα σ’ αυτές τις καταστάσεις τι συντελεί τελικά στην ολότητα.
ΠΗΓΗ: εφημ. ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 4/01/09