Η φιλοσοφία ενάντια στα είδωλα

από τον Θανάση Γιαλκέτση

Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια συνέντευξη του ιταλού φιλοσόφου Τζάνι Βάτιμο, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «La Stampa».

- Καθηγητή Βάτιμο, η φιλοσοφία γίνεται δημόσιο γεγονός, προσελκύει κοινό. Τι συμβαίνει;

«Εγώ θα ξεκινούσα λέγοντας πολύ ωμά ότι οι άνθρωποι έχουν μπουχτίσει από την τηλεόραση, επειδή η τηλεόραση έχει εκφυλιστεί. Το διαπιστώνω στον ίδιο τον εαυτό μου. Δεν την ανάβω πλέον, όχι μόνον επειδή στην Ιταλία ανήκει όλη στον Μπερλουσκόνι, αλλά και επειδή δεν βρίσκω πλέον τίποτα που να με ενδιαφέρει. Εκτός από την πλήξη που προκαλεί η τηλεόραση, νομίζω ότι η δημοτικότητα της φιλοσοφίας εξαρτάται και από τη σοβαρότητα των προβλημάτων με τα οποία ζούμε, από τη βιοηθική ώς την πολιτική, από τον πόλεμο ώς τη σχέση ανάμεσα σε πολιτισμικά διαφορετικούς κόσμους».

- Με ποιον τρόπο η φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να επιλύσουμε τα προβλήματα της νεωτερικότητας;

«Ο Βίτγκενσταϊν έλεγε ότι "η φιλοσοφία μπορεί μόνον να μας απελευθερώσει από τα είδωλα". Στο βάθος η φιλοσοφία έχει μια λειτουργία περισσότερο αρνητική παρά θετική. Ενα άτομο που έχει διαβάσει πολλή φιλοσοφία δεν είναι πάντα ένας άνθρωπος με ισχυρές πεποιθήσεις. Κατά τούτο, παράδοξα, υπάρχει ένα είδος αμφισημίας και στη διαδεδομένη επιθυμία για φιλοσοφία. Οποιος απευθύνεται στη φιλοσοφία νομίζει αληθινά ότι θα βρει ένα υποκατάστατο της θρησκείας; Οχι, δεν το νομίζω. Εγώ έχω βιώσει άμεσα αυτή τη δημοτικότητα των "φεστιβάλ φιλοσοφίας" εδώ και πολλά χρόνια. Σε αυτούς τους χώρους οι άνθρωποι δεν περιμένουν να τους εξηγήσει κάποιος το πού βαδίζει ο κόσμος ή το ποιο είναι το νόημα της ζωής. Επιθυμούν να κινητοποιηθούν ελεύθερα οι έννοιες. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την επιτυχία των φιλοσοφικών καφενείων σε πολλές μητροπόλεις του κόσμου. Το κοινό συχνάζει εκεί περισσότερο για να μιλάει παρά για να ακούει. Ακούει στην αρχή και έπειτα αρχίζει να παρεμβαίνει. Από τη φιλοσοφία οι άνθρωποι προσδοκούν μάλλον έναν χώρο διανοητικής δραστηριότητας -και με δική τους συμμετοχή- παρά μια διδασκαλία που θα την ακούσουν και θα την αποδεχθούν».

- Φαίνεται ότι η φιλοσοφία είναι κυρίως μια δυτική γνώση.

«Πράγματι, έτσι είναι. Είναι μια γνώση που αναπτύχθηκε στον δικό μας κόσμο. Ετυχε να πάω μερικές φορές στην Ιαπωνία. Ζητούσα να μιλήσω με έναν φιλόσοφο στο ινστιτούτο που με είχε προσκαλέσει. Μου έστελναν ή έναν Ιάπωνα που είχε σπουδάσει στη Χαϊδελβέργη ή έναν βουδιστή μοναχό».

- Αν από πολλές απόψεις η φιλοσοφία είναι μια δυτική μορφή γνώσης, αυτό σημαίνει ότι οι άλλοι δεν μπορούν να την κατανοήσουν;

«Δεν το πιστεύω αυτό. Η φιλοσοφία απλώς είναι μια πολιτισμική μορφή αρκετά χαρακτηριστική της Δύσης, που προσπαθεί σοβαρά να μην ταυτιστεί με τον δυτικό τρόπο ζωής. Για παράδειγμα, η ιδέα ότι διδάσκεται φιλοσοφία σε άλλα μέρη του κόσμου δεν θα συσχετιστεί και με το γεγονός ότι και εκεί υπολογίζουν τα έτη από τη γέννηση του Χριστού, εξαρτώνται από τις αμερικανικές τράπεζες, χρησιμοποιούν τα τεχνολογικά μας εργαλεία που δημιουργήθηκαν με τη σύγχρονη ευρωπαϊκή επιστήμη; Είναι αλήθεια ότι πολλή επιστήμη θεμελιώθηκε σε σχέση με το ισλάμ, αλλά από ένα ορισμένο σημείο αναπτύχθηκε εδώ.

Η "παγκοσμιοποίηση" της Δύσης είναι αμφίσημη. Δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι μόνον κακή. Σίγουρα υπάρχει μια αυτοκρατορία, υπάρχει μια κυριαρχία, αλλά υπάρχει και η διάδοση επιστημονικών και φιλοσοφικών γνώσεων. Πάρα πολλοί Ινδοί μεταναστεύουν στη Δύση, ενώ ελάχιστοι δυτικοί μεταναστεύουν στην Ινδία. Δεν λέω ότι έχουμε δίκιο εμείς, αλλά πραγματικά υπάρχει μια δυτικοποίηση του κόσμου που υλοποιεί την οικουμενικότητα του φιλοσοφικού λόγου, όπως την αντιλαμβάνονταν οι πρόγονοί μας. Και, την ίδια στιγμή που την υλοποιεί, τη θέτει υπό αμφισβήτηση. Δεν μπορούμε να έχουμε την αξίωση να σκέφτονται όλοι όπως ο Αριστοτέλης ή ο Πλάτωνας».

- Η πολιτική χρειάζεται τη φιλοσοφία;

«Ο ρόλος της φιλοσοφίας είναι να αποδογματοποιεί τις πολιτικές μας βεβαιότητες. Ας πάρουμε τους μεγάλους φιλοσόφους του εικοστού αιώνα. Ο Ντεριντά, που πέθανε πρόσφατα, ήταν ένας που ποτέ δεν θα ορκιζόταν στην απόλυτη αλήθεια των θεσμών μας. Ποτέ δεν θα είχε καταλάβει το Ιράκ για να εξαγάγει τη δημοκρατία. Οι φιλόσοφοι δεν συμπεριφέρονται όπως ο Μπους. Ισως ο Χάιντεγκερ να ήθελε να εξαγάγει τον Χίτλερ, αλλά, πέρα από αστεϊσμούς, κανένας από τους μεγάλους στοχαστές της νεωτερικότητας δεν συμμεριζόταν τις δικές μας πολιτικές βεβαιότητες. Οι διαφωτιστές ίσως να ήταν οι τελευταίοι που, παράδοξα, θα μπορούσαν να είχαν σκεφτεί να εξαγάγουν τη δημοκρατία, αλλά ούτε και αυτοί, ως διαφωτιστές, δεν θα μπορούσαν να γίνουν φανατικοί και επομένως θα σκέφτονταν ότι έπρεπε πρώτα να συζητήσουν το θέμα με τους άμεσα ενδιαφερόμενους. Σε σχέση με τη δυτική πολιτική, σήμερα η φιλοσοφία έχει το μεγάλο καθήκον να μας διδάξει μία φορά πώς να νικήσουμε τις ειδωλολατρίες. Το καλύτερο στοιχείο της σύγχρονης φιλοσοφίας είναι η ερμηνευτική, ο διάλογος, η πληροφορημένη συναίνεση, η οικουμενικότητα ως γεγονός που θεμελιώνεται με τη συνεννόηση μάλλον παρά με τη φωτεινή σύλληψη μιας ιδέας».

- Η φιλοσοφία είναι και ηθική.

«Ακόμη μία φορά, η φιλοσοφία δύσκολα διδάσκει την ηθική ως σύστημα αρχών. Ας θυμηθούμε το "δαιμόνιον" του Σωκράτη. Το δαιμόνιο έλεγε στον Σωκράτη τι δεν έπρεπε να κάνει και όχι τι έπρεπε να κάνει (...)».

ΠΗΓΗ: εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 7 - 20/02/2005