Κοινωνία και κρίση

Image by JLA Kliché via Flickr

του Βασίλη Κρεμμυδά, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών

Μιλούμε συνέχεια πια, αν μιλούμε και για κάτι άλλο, για την οικονομική κρίση· «οικονομική κρίση» ή σκέτο «κρίση» είναι οι λέξεις της καθημερινότητας που χρησιμοποιούνται περισσότερο. Ακριβώς επειδή δεν είναι μόνον λέξεις· εκφράζουμε μ΄ αυτές κάτι εξαιρετικά σημαντικό που επηρεάζει βαθιά τη ζωή μας, που δρα αρνητικά στο ατομικό και στο κοινωνικό όλον.

Δυστυχώς, η κρίση δεν είναι μόνον «έχω λιγότερα λεφτά και να δω πώς θα πορευτώ». Ή, μάλλον, απ΄ αυτό ξεκινάνε πολλές άλλες, πιο σημαντικές συνέπειες που αντανακλούν στην ίδια την προσωπικότητα του ατόμου, στην ίδια τη φυσιογνωμία της κοινωνίας. Φιλικό πρόσωπο μου έλεγε πρόσφατα· «βλέπω πολλούς ανθρώπους στους δρόμους που κυκλοφορούν και σου δίνουν την εντύπωση ότι είναι νεκροί χωρίς να το ξέρουν». Είναι προφανώς μια υπερβολική διατύπωση, για κάτι όμως που υπάρχει.

Ο άνθρωπος αισθάνεται να μη γνωρίζει τίποτα για τον εαυτό του, για τους γύρω του· τίποτα για το σημείο όπου βρίσκεται από κάθε άποψη- για το μέλλον δεν συζητάει βέβαια, ούτε να το σκέφτεται δεν θέλει. Ο ψυχισμός του χάνει την ευστάθειά του και αρχίζει να παραπατάει. Αυτό όμως μας το ανέλυσε εξαιρετικά τελευταία η Φωτεινή Τσαλίκογλου σ΄ αυτόν εδώ τον χώρο· τι να προσθέσει κανείς. Να πω μόνον κάτι παράλληλο. Στις αρχές του 1970 η μεγάλη πετρελαϊκή κρίση, καθώς ήταν ξαφνική και βαθιά, δημιούργησε στις δυτικές κοινωνίες τόσο ισχυρό πανικό που απασχόλησε για καιρό διανοούμενους και επιστήμονες, προκαλώντας ανησυχία για τις συνέπειες στο κοινωνικό σώμα. Στη Γαλλία μάλιστα έπεσε η ιδέα για ένα νέο κλάδο της ιστορικής επιστήμης, την ψυχοϊστορία (psychohistoire), και άρχισαν να εκπονούνται σχετικές διατριβές. Η κρίση αυτή δεν προκάλεσε ντόμινο γιατί οι οικονομίες ήταν ισχυρές και έτσι η διάρκειά της ήταν σχετικά περιορισμένη, οπότε εγκαταλείφθηκε και η ιδέα για τον νέο ιστοριογραφικό κλάδο.

Η τωρινή κρίση δεν μπορεί να έχει περιορισμένη διάρκεια γιατί έχει κλονίσει ή και ανατρέψει το σύνολο των οικονομικών μηχανισμών. Και ας μη λησμονούμε ότι οικονομική κρίση θα πει κοινωνική κρίση και ότι, όταν μιλούμε για διάρκεια της οικονομικής κρίσης, πρέπει να σκεφτόμαστε την κοινωνία.

Θέλω να πω ότι ακόμη και στην έναρξη της ανάκαμψης, στο οικονομικό επίπεδο δεν θα είμαστε σε θέση παρά να αρχίσουμε να μετρούμε τις βλάβες στη μηχανή που λέγεται κοινωνία. Για την ώρα βλέπουμε μια κοινωνία σε πλήρη ανημπόρια, με το βλέμμα των ανθρώπων απλανές, να προσπαθεί να χωνέψει πώς είναι δυνατό να την ληστεύουν επί τόσα χρόνια και να μην το καταλαβαίνει. Γιατί είναι πράγματι ληστεία αυτό που συνέβη, αλλά με τεράστια διαφορά από τη συνηθισμένη ληστεία· η κλασική ληστεία του 19ου αιώνα αφορούσε κάποια άτομα, οι ληστές τούς αφαιρούσαν όλα τα υπάρχοντα, σκότωναν καμιά φορά και κανέναν· και στην εποχή μας το ίδιο: σπίτια, πορτοφόλια, άλλα αντικείμενα. Στις περιπτώσεις αυτές, θιγόμενο είναι το άτομο που αντιδρά με τη σκέψη «καλά να ΄μαστε, ό,τι μας πήραν θα το αντικαταστήσουμε· τον μισθό μας τον έχουμε, τη σύνταξή μας, κάτι θα βάζουμε στην άκρη, ή νέοι είμαστε θα δουλέψουμε λίγο παραπάνω...».

Είναι φανερό ότι το σημερινό πρόβλημα είναι διαφορετικό, δεν αφορά κάποια, έστω πολλά άτομα, αφορά όλους, ως κοινωνία όμως. Γιατί κοινωνία δεν είναι σύνολο ατόμων, όπως ισχυρίζονται πολλοί· κοινωνία είναι σχέσεις· σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, των ανθρώπων με τα πράγματα· η κοινωνία είναι μηχανισμός. Από τις σχέσεις, από την τέτοια ή αλλιώτικη λειτουργία της μηχανής είναι που διαμορφώνονται οι όροι για την παραγωγή του πλούτου και την κατανομή του ώστε να προκύπτουν πλούσιοι, μεσαίοι, φτωχοί· ώστε πάλι, να διαμορφώνονται οι διάφορες κοινωνικές εξουσίες και οι συσχετισμοί δυνάμεων.

Επιπλέον, η ελληνική κοινωνία έχει τώρα να υφίσταται την κατατρομοκράτηση από την Ευρωπαϊκή, κατ΄ ευφημισμόν, Ένωση, που δεν έχει κάνει ούτε ένα βήμα μπροστά από τότε που ήταν ΕΟΚ και που ασκεί, ως δεξιά που είναι, εντελώς φιλελεύθερη οικονομική πολιτική· και έχει να υφίσταται την άγρια εκμετάλλευση από τους λεγόμενους διεθνείς κερδοσκοπικούς κύκλους, που της πίνουν το αίμα στην κυριολεξία, όσο βέβαια της άφησαν οι εγχώριοι ληστές. Εδώ βρισκόμαστε τώρα· και η αγωνία της κοινωνίας είναι για το τι θα γίνει, πού πηγαίνει, πού θα βρίσκεται αύριο. Πολλοί γράφοντες που με ελαφρότητα εμφανίζονται ως αισιόδοξοι ισχυρίζονται ότι η κοινωνία που θα βγει απ΄ αυτή την κρίση θα είναι καλύτερη· άλλοι πάλι, με ακόμη μεγαλύτερη ελαφρότητα, ισχυρίζονται ότι όπου να ΄ναι τελειώνουμε με την κρίση! Οι τελευταίοι ασφαλώς έχουν νυχτώσει μακριά. Η κρίση στην κοινωνία είναι μακρόχρονη- άλλο στην οικονομία-, οι ζημίες που υφίσταται και θα υφίσταται στον ιστό της, πολλές και βαθιές. Ασφαλώς, θα προκύψει μια αλλιώτικη κοινωνία· το «καλύτερη» ή «χειρότερη» δεν ξέρω τι θα πει- από τι καλύτερη ή χειρότερη. Δεν ενδιαφέρουν αυτά· ενδιαφέρει μόνον να είναι ισχυρή, να είναι κοινωνία με όλη τη σημασία της λέξης.
ΠΗΓΗ:εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 26-2-2010