Παγκοσμιοποίηση, μύθοι και πραγματικότητες

Image via Wikipedia

του Νίκου Μουζέλλη, καθηγητή Κοινωνιολογίας στην LSE

Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. Ο γνωστός στοχαστής Ι. Wallerstein εντοπίζει το πρώτο παγκόσμιο σύστημα στον 16ο-17ο αιώνα. Σ' αυτή την περίοδο αναδύεται στον ευρωπαϊκό κυρίως χώρο μια διεθνής αγορά όπου τα συμμετέχοντα κράτη ανταγωνίζονταν οικονομικά κατά τέτοιο τρόπο ώστε κανένα δεν κατάφερε να κυριαρχήσει πολιτικά - δεν κατάφερε δηλαδή να αντικαταστήσει τη λογική της ανοιχτής αγοράς με τη διοικητική λογική ενός γραφειοκρατικά οργανωμένου imperium. Κατά τον Wallerstein είναι ακριβώς η δυναμική του πρώτου αυτού παγκόσμιου συστήματος που εξηγεί γιατί η νεωτερικότητα πρωτοεμφανίστηκε στη Δύση και όχι σ' άλλες προηγμένες προβιομηχανικές κοινωνίες όπως η Κίνα.

Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. Ο γνωστός στοχαστής Ι. Wallerstein εντοπίζει το πρώτο παγκόσμιο σύστημα στον 16ο-17ο αιώνα. Σ' αυτή την περίοδο αναδύεται στον ευρωπαϊκό κυρίως χώρο μια διεθνής αγορά όπου τα συμμετέχοντα κράτη ανταγωνίζονταν οικονομικά κατά τέτοιο τρόπο ώστε κανένα δεν κατάφερε να κυριαρχήσει πολιτικά - δεν κατάφερε δηλαδή να αντικαταστήσει τη λογική της ανοιχτής αγοράς με τη διοικητική λογική ενός γραφειοκρατικά οργανωμένου imperium. Κατά τον Wallerstein είναι ακριβώς η δυναμική του πρώτου αυτού παγκόσμιου συστήματος που εξηγεί γιατί η νεωτερικότητα πρωτοεμφανίστηκε στη Δύση και όχι σ' άλλες προηγμένες προβιομηχανικές κοινωνίες όπως η Κίνα.

Μια δεύτερη παγκοσμιοποίηση παρατηρούμε στην περίοδο 1860-1914, μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από το άνοιγμα των διεθνών αγορών, την ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων και την εποπτεία του ανοιχτού αυτού συστήματος από την ηγεμονεύουσα τότε Μ. Βρετανία. Με τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο οι ανοιχτές αγορές καταρρέουν, οι αντιμαχόμενες δυνάμεις υψώνουν τα εθνικά τείχη και ο οικονομικός προστατευτισμός κυριαρχεί στις διεθνείς συναλλαγές. Τέλος, στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα βλέπουμε ξανά ένα νέο, απότομο άνοιγμα των αγορών, μια πρωτοφανή κινητικότητα του κεφαλαίου και τη διαμόρφωση ενός παγκόσμιου οικονομικού χώρου υπό την εποπτεία των ΗΠΑ αυτή τη φορά.

Αν συγκρίνουμε τώρα τα τρία παγκόσμια συστήματα που ανέφερα πιο πάνω, βλέπουμε ότι στο πρώτο (16ος-17ος αι.) το κέντρο βάρους παραμένει η παραδοσιακή κοινότητα - αφού ούτε το κράτος ούτε οι μηχανισμοί της παγκόσμιας αγοράς διεισδύουν την περιφέρεια μιας χώρας σε βαθμό που να μειώνουν σημαντικά τη σχετική αυτονομία του οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού και πολιτισμικού τοπικισμού που χαρακτήριζε όλες τις προνεωτερικές κοινωνίες. Με την παγκοσμιοποίηση του 1860-1914, το κέντρο βάρους μετατίθεται από το τοπικό στο κρατικό επίπεδο: το κράτος-έθνος, αντίθετα με τα προνεωτερικά κράτη, αποκτά τεχνολογίες και διοικητικά μέσα που του επιτρέπουν να διεισδύσει την περιφέρεια μιας επικράτειας αμβλύνοντας τους παραδοσιακούς τοπικισμούς και συγκεντρώνοντας όχι μόνο τα μέσα παραγωγής αλλά και τα μέσα κυριαρχίας και επιρροής στο εθνικό κέντρο. Εδώ έχουμε λιγότερο την τοπική και περισσότερο την κρατική αυτονομία, αφού οι παγκόσμιοι μηχανισμοί της αγοράς διεισδύουν μεν τον κρατικό χώρο αλλά όχι σε βαθμό που να αποδυναμώνουν σημαντικά τα εθνικά σύνορα - πράγμα το οποίο συμβαίνει στην τωρινή παγκοσμιοποίηση.

Πράγματι σήμερα το κέντρο βάρους μετατίθεται στο παγκόσμιο επίπεδο αφού οι πολυεθνικές εταιρείες διεισδύουν τον κρατικό και τοπικό χώρο σε βαθμό που ήταν αδιανόητος στις δύο προηγούμενες παγκοσμιοποιήσεις. Αν σκεφτεί κανείς πως μια πολυεθνική, όπως η Sony για παράδειγμα, έχει σήμερα παραρτήματα όχι μόνο στις πρωτεύουσες όλων σχεδόν των χωρών του πλανήτη αλλά και στις περισσότερες πόλεις κάθε χώρας, αντιλαμβάνεται τον βαθμό διεισδυτικότητας του παγκόσμιου κεφαλαίου.

Η τωρινή παγκοσμιοποίηση δεν έχει μόνο μια οικονομική αλλά και μια πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική διάσταση. Αν στον οικονομικό χώρο οι πολυεθνικές εταιρείες είναι κυρίαρχες, στον πολιτικό τα κράτη-έθνη παραμένουν οι κύριοι παίκτες. Η θέση ότι σήμερα το κράτος-έθνος περιθωριοποιείται και ότι μακροπρόθεσμα θα εκλείψει δεν ευσταθεί. Πρόκειται περί μύθου. Το κράτος-έθνος χάνει λειτουργίες στο εσωτερικό της επικράτειας, αλλά αποκτά νέες λειτουργίες στην παγκόσμια αρένα. Και είναι ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο που, στην ύστερη νεωτερικότητα, η κρατική μηχανή (σε ό,τι αφορά υλικούς και ανθρώπινους πόρους) δεν μικραίνει αλλά μεγαλώνει. Αρα αυτό που σταδιακά εκλείπει δεν είναι το κράτος αλλά ο κρατισμός: δηλαδή η ικανότητα των κρατικών ελίτ να ελέγχουν εντός των εθνικών συνόρων τις κινήσεις κεφαλαίων, την εγκληματικότητα, τις αυξανόμενες ανισότητες κτλ.

Περνώντας τώρα στον κοινωνικό χώρο, εδώ βλέπουμε τη σημαντική ανάπτυξη παγκόσμιων μη κυβερνητικών οργανώσεων, καθώς και νέων κινημάτων τύπου Σιάτλ και Γένοβας. Αυτού του τύπου οι οργανώσεις/κινήματα παρουσιάζουν ένα δυναμισμό που τα παραδοσιακά συνδικάτα και κόμματα έχουν απολέσει. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως, όπως πολλοί νομίζουν, τα πρώτα θα αντικαταστήσουν ή περιθωριοποιήσουν τα δεύτερα. Σημαίνει όμως πως μια συνεργασία επί ίσοις όροις μεταξύ των δύο θα μπορούσε να αναζωογονήσει το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι σε εθνική και παγκόσμια κλίμακα.

Τέλος στον πολιτισμικό χώρο παρατηρούμε μια πρωτοφανή συγκέντρωση των ΜΜΕ στα χέρια ενός μικρού αριθμού μεγιστάνων (π.χ. Μέρντοκ) που επιβάλλουν μιαν άκρως καταναλωτική κουλτούρα - μια κουλτούρα που διαμορφώνει ταυτότητες και τρόπους ζωής σε πλανητικό επίπεδο.

Η τωρινή παγκοσμιοποίηση και λόγω του διεθνούς ανταγωνισμού και λόγω των νέων τεχνολογιών έχει οδηγήσει στην παραγωγή τεράστιου πλούτου. Ως γνωστόν αυτός ο πλούτος κατανέμεται κατά εξαιρετικά άνισο τρόπο. Οι εντεινόμενες ανισότητες, ενδοκρατικές και διακρατικές, έχουν οδηγήσει σε μια τερατώδη κατάσταση όπου λίγα άτομα, που δεν λογοδοτούν σε κανένα, κατέχουν πόρους οι οποίοι ξεπερνούν το εθνικό προϊόν μικρών τριτοκοσμικών χωρών.

Από την άλλη μεριά, αν οι πλούσιοι γίνονται συνεχώς πλουσιότεροι, οι απόλυτα φτωχοί δεν γίνονται φτωχότεροι. Λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης της Κίνας και της Ινδίας το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν κάτω από το όριο της απόλυτης φτώχειας αρχίζει να μειώνεται σημαντικά. Ετσι, ενώ το 1970 αυτό το ποσοστό ήταν 38%, το 1992 κατέβηκε στο 25% περίπου (βλ. Μ. Wolf, Why globalization works, 2004, σελ. 158-163). Αρα η αριστερή θέση ότι ο παραγόμενος παγκόσμιος πλούτος δεν διαχέεται καθόλου προς τη βάση της κοινωνικής πυραμίδας δεν ευσταθεί. Βέβαια σε χώρες (κυρίως αφρικανικές) που δεν διαθέτουν κατάλληλες υποδομές παρατηρούμε μείωση παρά αύξηση της απόλυτης φτώχειας. Επιπλέον δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στις σημερινές τεχνολογικές συνθήκες ένα λιγότερο νεο-φιλελεύθερο, πιο σοσιαλδημοκρατικό σύστημα παγκόσμιας διακυβέρνησης θα μπορούσε να εξαλείψει παντελώς το φαινόμενο της απόλυτης φτώχειας, δηλαδή την κατάσταση όπου ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού της Γης ζει σε συνθήκες υποσιτισμού, έλλειψης καθαρού νερού, μεγάλης παιδικής θνησιμότητας και πολύ χαμηλού προσδοκώμενου ορίου ζωής.

Η (πονηρή) φυγή του κεφαλαίου

Πώς εξηγείται η παραπάνω θλιβερή κατάσταση; Στις απαρχές της εκβιομηχάνισης υπήρχε μια ανισορροπία μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Η εργατική τάξη δεν ήταν οργανωμένη, ενώ το κράτος έπαιζε απλά τον ρόλο του «νυχτοφύλακα». Ως γνωστόν, αυτή η ανισορροπία οδήγησε στην απόλυτη εξαθλίωση μιας σημαντικής μερίδας του εργατικού δυναμικού. Στη συνέχεια όμως λόγω της ανάπτυξης μαζικών συνδικάτων και φιλεργατικών κομμάτων παρατηρούμε μια ισορροπία μεταξύ εργασίας και εργοδοσίας. Αυτό οδήγησε, στις αναπτυγμένες δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες, στο κράτος πρόνοιας και στην καλυτέρευση των συνθηκών εργασίας. Σήμερα όμως μια νέα ανισορροπία εμφανίζεται - σε παγκόσμια κλίμακα αυτή τη φορά. Λόγω της πρωτοφανούς κινητικότητας του κεφαλαίου, κάθε προσπάθεια σοβαρής ανακατανομής καθώς και επιβολής περιοριστικών μέτρων οδηγεί στη φυγή του κεφαλαίου σε χώρες όπου τα συνδικάτα είναι αδύναμα, η εργασία φτηνή και η κρατική προστασία των εργαζομένων ανύπαρκτη.

Αυτή η νέα βαρβαρότητα δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί σε εθνικό επίπεδο. Ούτε μπορεί να ξεπεραστεί με στρατηγικές αντι-παγκοσμιοποίησης. Στο επίπεδο των τεχνολογικών εξελίξεων η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να ανατραπεί ή να σταματήσει. Στο επίπεδο όμως του ελέγχου των νέων τεχνολογιών, των νέων παραγωγικών δυνάμεων, το ισχύον νεο-φιλελεύθερο status quo (το περίφημο Washington Consesus / συναίνεση της Ουάσιγκτον) μπορεί και πρέπει να αλλάξει. Μπορεί και πρέπει να επιτευχθεί μια νέα παγκόσμια ισορροπία μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας - μια ισορροπία βασισμένη σε μια σοσιαλδημοκρατικού τύπου διακυβέρνηση του πλανήτη. Μια διακυβέρνηση που θα πετύχει σε παγκόσμια κλίμακα αυτό που οι δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες πέτυχαν σε εθνικό επίπεδο κατά την περίοδο της λεγομένης «χρυσής εποχής της σοσιαλδημοκρατίας» (1945-1970): δηλαδή το πάντρεμα της παραγωγικότητας/ανταγωνιστικότητας στον οικονομικό χώρο, της κοινωνικής συνοχής στον κοινωνικό χώρο και της δημοκρατίας στον πολιτικό χώρο.

Το πέρασμα από το σημερινό μονοπολικό σε ένα πολυπολικό σύστημα όπου οι ανερχόμενες δυνάμεις της Κίνας, της Ινδίας, της ΕΕ θα έχουν φωνή ως προς τον τρόπο διακυβέρνησης του πλανήτη είναι μια αναγκαία αν όχι και ικανή προϋπόθεση για τον εξανθρωπισμό του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. ΠΗΓΗ: εφημ.ΤΟ ΒΗΜΑ,14 Οκτωβρίου 2007

Κερδοφόρα προαγωγή της αλλοτρίωσης

I found this fascinating quote today:

Δυσκολότερο μοιάζει να διαγνωσθεί, πότε ψευτίζει μόνο η συμπεριφορά και πότε η ίδια η ύπαρξη του ανθρώπου. Το ψεύτισμα της ύπαρξης το λέμε «αλλοτρίωση»: να γίνεται ο άνθρωπος κάτι αλλότριο, διαφορετικό, ξένο προς την ύπαρξή του. Και είναι δύσκολη η διάγνωση, γιατί το ψέμα, καταφάσκοντας το ανύπαρκτο σαν υπαρκτό και παρακάμπτοντας το υπαρκτό σαν ανύπαρκτο, αναπληρώνει φαντασιωδώς επώδυνα υστερήματα του ατομικού ανθρώπου. Γι' αυτό και τόσο φανερή πάντοτε η γοητεία που ασκεί στους ανθρώπους το ανύπαρκτο, η αίγλη του ψεύδους, η αλλοτρίωση.spoudasterion.pblogs.gr, Ludus LiterariusYou should read the whole article.

Η έννοια της παράδοσης

I found this fascinating quote today:

του Δ. Δημητράκου

Οι δυνάμεις επομένως της αδράνειας και της προκατάληψης που εκφράζει, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, η παράδοση αποτελούν εμπόδιο στην ορθολογική σκέψη και στην πρόοδο . Και από τη στιγμή που η σύγχρονη ανοιχτή κοινωνία προϋποθέτει τόσο την απρόσκοπτη ανάπτυξη της γνώσης όσο και τον ανοιχτό χαρακτήρα των θεσμών και τη δυνατότητα μεταρρυθμιστικών καινοτομιών, είναι αναγκαίο να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα της ορθολογικά παράδοσης και να της δοθεί η θέση που της πρέπει σε μια σύγχρονη ανοιχτή κοινωνία.spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Sep 2009

You should read the whole article.

Ο νέος κομφορμισμός

από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Το ακόλουθο άρθρο του ιταλού φιλοσόφου Ουμπέρτο Γκαλιμπέρτι δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «La Repubblica».

Σε κανένα δεν δόθηκε η δυνατότητα να επιλέξει την εποχή στην οποία θα ζήσει ούτε και η δυνατότητα να ζήσει έξω από την εποχή στην οποία γεννήθηκε. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην είναι τέκνο του καιρού του και επομένως που να μην είναι κατά κάποιον τρόπο «ομογενοποιημένος».

Σε σχέση με τις εποχές που προηγήθηκαν η εποχή μας είναι η πρώτη που ζητάει την ομογενοποίηση όλων των ανθρώπων ως προϋπόθεση της ύπαρξής τους. Οι λόγοι αυτής της ομογενοποίησης πρέπει να αναζητηθούν σε εκείνη τη συνθήκη σύμφωνα με την οποία, στην εποχή της τεχνικής και της παγκόσμιας οικονομίας, το να «εργάζεται» κανείς σημαίνει να «συνεργάζεται» στο εσωτερικό ενός μηχανισμού, όπου οι ενέργειες του καθένα έχουν ήδη προκαταβολικά περιγραφεί και προδιαγραφεί από το οργανόγραμμα για την καλή λειτουργία αυτού του μηχανισμού.

1. Η ομογενοποιημένη συνείδηση. Μια δράση είναι ομογενοποιημένη όταν συμμορφώνεται προς έναν κανόνα που την προδιαγράφει, επομένως όταν δεν είναι δράση αλλά συμμόρφωση. Και συμμόρφωση είναι όλες οι ενέργειες που πραγματοποιούνται σε ένα μηχανισμό, στο εσωτερικό του οποίου η αυτενέργεια παύει εκεί όπου αρχίζει αυτό που πρέπει να γίνεται σε τέλειο συντονισμό με τις άλλες συνιστώσες του μηχανισμού. Οι σκοποί που θέτει ο μηχανισμός δεν περιλαμβάνονται στις αρμοδιότητες του μεμονωμένου ατόμου και μερικές φορές, δεδομένης της υψηλής τεχνικής τελειοποίησης, υπερβαίνουν τις ειδικές του γνώσεις. Αυτό συνεπάγεται το ότι η «συνείδηση» του ατόμου υποβαθμίζεται στην «ευσυνειδησία» που δείχνει κατά την εκτέλεση της εργασίας του. Με αυτή την υποβάθμιση γεννιέται η «κομφορμιστική συνείδηση» από την οποία ζητιέται μόνο μια καλή συνεργασία, ανεξάρτητα από τους σκοπούς που υπηρετεί ο μηχανισμός.

2. Ο υγιής ρεαλισμός. Γι' αυτό ήδη από μικροί έχουμε ακούσει να λένε ότι η επιτυχία επιδιώκεται πιο εύκολα αν προσαρμοζόμαστε στις απαιτήσεις των άλλων (απαρνούμενοι προφανώς τη δική μας αυτοπραγμάτωση) και έτσι ενεργούσαμε όταν μιμούμασταν τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές όλων των ομάδων στις οποίες ανήκαμε. Από την ομάδα των παιδιών με τα οποία παίζαμε ώς τους συμμαθητές μας και τους συναδέλφους μας στην εργασία, διδαχθήκαμε ότι αυτό που ανταμείβεται είναι η πιο αυστηρή ομοιομορφία, αφού η ικανότητα προσαρμογής στην οργάνωση εμφανιζόταν ως η μοναδική προϋπόθεση για να ασκήσουμε μιαν ορισμένη επίδραση πάνω σε αυτήν. Στην παραμικρή μας αντίρρηση υπήρχε πάντοτε κάποιος που μας θύμιζε ότι αυτή η στάση αποκαλείται «υγιής ρεαλισμός», ενώ μέσα μας εκδηλωνόταν η υποψία ότι αυτή η έκφραση δεν αναφερόταν τόσο σε μια πιστή αναπαράσταση του πραγματικού αλλά σε εκείνη την εξωπραγματική θέση που είναι η ανεπιφύλακτη αποδοχή του υπάρχοντος. Η αξία του οποίου έγκειται απλώς στο ότι είναι έτσι όπως αυτό είναι, χωρίς την παραμικρή μέριμνα για την ηθική του ποιότητα.

3. Η ασυνειδησία της ομογενοποιημένης συνείδησης. Προκειμένου η προσαρμογή να μην γίνεται αντιληπτή ως καταναγκασμός, είναι αναγκαίο ο κόσμος στον οποίο ζούμε να μη θεωρείται ως ένας από τους «δυνατούς» κόσμους αλλά ως ο «μοναδικός» κόσμος, έξω από τον οποίο δεν μας προσφέρονται καλύτερες δυνατότητες ύπαρξης. Αν ο κόσμος των αγαθών που παράγουμε και καταναλώνουμε κατορθώσει να συγκροτηθεί ως συνεκτικός κόσμος χωρίς κενά, χωρίς εναλλακτικές λύσεις, οι υποχρεώσεις που μας επιβάλλονται από αυτό τον κόσμο και η υπακοή που μας ζητιέται δεν θα γίνονται πλέον αντιληπτές ως τέτοιες αλλά ως «φυσική συνθήκη» της ύπαρξης. Αλλά όταν ένας κόσμος κατορθώνει να περνιέται ως ο μοναδικός κόσμος, η ομογενοποίηση των ατόμων φτάνει σε επίπεδα τελειότητας τέτοια, που τα απολυταρχικά ή δικτατορικά καθεστώτα των προηγούμενων εποχών δεν είχαν καν φανταστεί ότι θα μπορούσαν να υλοποιήσουν.

4. Ο κομφορμισμός ως συνθήκη ύπαρξης. Δεν αντιλαμβανόμαστε με πόσες αλυσίδες μας έχει δέσει η εποχή της τεχνικής και της παγκόσμιας οικονομίας. Αν στον 19ο αιώνα ο Μαρξ μπορούσε να λέει ότι η πλειονότητα της ανθρωπότητας «δεν έχει τίποτα να χάσει εκτός από τις αλυσίδες της», σήμερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι χωρίς αυτές τις αλυσίδες δεν θα έβρισκε τρόπο να επιβιώσει. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όταν οι αλυσίδες σπάνε (απεργία στα μέσα μεταφοράς, διακοπή στην παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, καθυστέρηση στον ανεφοδιασμό με τρόφιμα), όλοι ζητούν αμέσως την επανασυγκόλληση. Αυτή η απαίτηση είναι ο δείκτης όχι μόνον του βαθμού εξάρτησης κάθε ατόμου από τον κόσμο της τεχνικής και της παγκόσμιας οικονομίας αλλά και του βαθμού αυθόρμητης συνεργασίας, επομένως ομογενοποίησης και κομφορμισμού.

5. Τα μέσα επικοινωνίας ως μέσα ομογενοποίησης. Η κομφορμιστική κοινωνία, παρά την πελώρια ποσότητα φωνών που διαδίδονται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας -ή μάλλον ακριβώς εξαιτίας αυτής της ποσότητας- μιλάει στο σύνολό της μόνο με τον εαυτό της. Οποιος μιλάει και όποιος ακούει δεν έχει πίσω του μια διαφορετική εμπειρία του κόσμου, επειδή ο κόσμος που προσφέρουν σε όλους τα ΜΜΕ είναι όλο και περισσότερο ταυτόσημος, έτσι όπως όλο και περισσότερο ταυτόσημα είναι και τα λόγια που έχουμε στη διάθεσή μας για να τον περιγράψουμε. Το αποτέλεσμα είναι ένα είδος ταυτολογικής επικοινωνίας, όπου όποιος ακούει καταλήγει να ακούει τα ίδια πράγματα που αυτός ο ίδιος θα μπορούσε να πει και όποιος μιλάει λέει τα ίδια πράγματα που θα μπορούσε να ακούσει από οποιονδήποτε (...). ΠΗΓΗ: εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 11 - 03 - 2007

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ & ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΠΟΙΟΣ ΕΛΕΓΧΕΙ ΠΟΙΟΝ;

I found this fascinating quote today:

του Γεράσιμου Βώκου

Ανεξαρτησία στη θεωρία, εξάρτηση στην πράξηspoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Sep 2009

You should read the whole article.

Προς έναν νέο Λεβιάθαν;

Image via Wikipedia

του Αντώνη Μακρυδημήτρη, Καθηγητή του πανεπιστημίου Αθηνών

Το γεγονός ότι οι κοινωνίες μας έχουν εισέλθει στην ιστορική φάση της διαρκούς διακινδύνευσης, έχουν καταστεί «risk societies» (Risikogesellschaft), όπως τις αποκαλεί ο κοινωνιολόγος Ulrich Βeck, ίσως δικαιολογεί την έλξη που ασκεί σε πολλούς ο αναδυόμενος νέος Λεβιάθαν.Οι άνθρωποι είναι συχνά διατεθειμένοι να παραχωρήσουν μερίδια της ελευθερίας τους για την πολυπόθητη ασφάλεια και προστασία από τους κινδύνους και τις αβεβαιότητες της ζωής.

Είτε πρόκειται για οικολογικές ή «φυσικές» καταστροφές είτε για την περιβαλλοντική ρύπανση και τις επιπτώσεις από τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας ή για τον φόβο από τις τρομοκρατικές απειλές, η πρόληψη και η ασφάλεια επανέρχονται στο προσκήνιο ως προέχουσες αξίες της ζωής και ως προτεραιότητες της δημόσιας πολιτικής. Τούτο είναι κάτι που συμβαίνει σε όλες σχεδόν τις χώρες στη σημερινή εποχή, την εποχή της γενικής διακινδύνευσης. Ετσι το 70% των γάλλων πολιτών φέρεται ότι δέχεται τις κάμερες επιτήρησης σε δημόσιους χώρους, ενώ και σε χώρες ακόμη πιο φιλελεύθερες, όπως η Αγγλία και η Σουηδία, λαμβάνονται πρωτοφανή μέτρα πρόληψης και επιτήρησης για την αποτροπή του ενδεχομένου τρομοκρατικών χτυπημάτων.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το αίσθημα του φόβου και η ανάγκη ασφάλειας (ατομικής και συλλογικής) απέναντι σε δυσάρεστα ενδεχόμενα είναι κάτι το υπαρκτό και απολύτως κατανοητό. Πρέπει, λοιπόν, να ληφθούν μέτρα. Το ζήτημα είναι τι είδους μέτρα, με ποια αποτελέσματα και τι συνέπειες, επιπτώσεις ή παρενέργειες για τον νομικό μας πολιτισμό, για την κουλτούρα και τη δημοκρατία μας.
Γιατί η επιτήρηση και η παρακολούθηση από μέσο ή μέτρο αντεγκληματικής πολιτικής τείνει συχνά να καταλάβει όλο το πεδίο του κοινωνικού πράττειν, είτε πρόκειται για πιθανολογούμενη εγκληματική συμπεριφορά είτε όχι. Είναι προφανές ότι τα νέα μέσα της τεχνολογίας (η επιτηρητική τεχνολογία) και οι νέες εφαρμογές της στη βιομετρία διευρύνουν κατά πολύ τις σχετικές δυνατότητες από δημόσιους, διεθνείς ή και ιδιωτικούς φορείς ώστε πολλοί να διερωτώνται μήπως σταδιακά και αθόρυβα εγείρουμε γύρω μας τα τείχη ενός νέουΠανοπτικού Λεβιάθαν.Μήπως χωρίς να ακούμε «κρότον κτιστών ή ήχον ανεπαισθήτως» κλεινόμαστε σιγά σιγά μέσα στα τείχη μιας πανεπιτηρούμενης κοινωνίας, όπου όλοι οι πολίτες, ημεδαποί και αλλοδαποί, αντιμετωπίζονται ως εν δυνάμει ύποπτοι; Η δε απόσταση ανάμεσα στην υπαρκτή και στην υποτιθέμενη ή «κατασκευασμένη» επικινδυνότητα ίσως να μην είναι τελικά και τόσο μεγάλη.
Το ενδεχόμενο τραγικών σφαλμάτων και λαθών μέσα από αυτή τη διαρκή «ιχνηλασία» (traceability) όλων των πολιτών δεν πρέπει να αποκλεισθεί ούτε να μας διαφεύγει. Η πιθανή καταδίκη και ο εγκλωβισμός αθώων, των οποίων η ζωή γίνεται κόλαση σε έναν οργουελικό εφιάλτη τύπου 1984 ή Δίκης του Κάφκα, θα αποτελέσει κόλαφο και πλήγμα για την ποιότητα της δημοκρατίας. Γιατί οι υπερβολές στα «μέτρα θωράκισης» της δημοκρατίας δεν πρέπει να οδηγούν στην αναίρεση και στη σταδιακή έκλειψή της ή στη μετατροπή της σε «επιτηρούμενη» δημοκρατία.
Είναι, λοιπόν, ανάγκη να χαράξουμε μια νέα ισορροπία ανάμεσα στην ασφάλεια και στην ελευθερία, αυτά τα δύο εξίσου πολύτιμα αγαθά και τις αξίες της κοινωνικής ζωής, που ανάμεσά τους προβάδισμα και προτεραιότητα δεν μπορεί να τεθεί. Γιατί, αν υπερέχει η μία, περιορίζεται η άλλη και κάθε υπερβολή οδηγεί στο αντίθετό της: η πολλή ασφάλεια στην ανασφάλεια και η ασύδοτη ελευθερία στην ανελευθερία και στην υποτέλεια.
Η δικαιοσύνη δεν είναι παρά «μεσότης μεταξύ ελλείψεως και υπερβολής» έγραφε ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια. Και η δημοκρατία είναι ακριβώς το πολίτευμα της εξισορρόπησης και της άμβλυνσης των αντιθέσεων, της στάθμισης των αξιών, του μέτρου και της αναλογικότητας, της αρμονίας.
Εξάλλου, προϋπόθεση της ποιότητας ζωής των πολιτών στη δημοκρατία είναι και οι δύο όψεις ή διαστάσεις της γενικότερης αρχής της ελευθερίας: ελευθερία από τον φόβο και την ανασφάλεια, στη μία περίπτωση, αυτόνομη επιλογή τρόπων ζωής και δράσης στη δεύτερη. Πρόκειται για τη γνωστή παλαιά διάκριση ανάμεσα στην «αρνητική» (ελευθερία από) και στη «θετική» (ελευθερία να) διάσταση αυτής της θεμελιώδους αρχής. Το δε ερώτημα ποιος έχει τα πρωτεία, το status negativus ή το status activus, το δεξί ή το αριστερό ποδάρι, δεν είναι γόνιμο αλλά στείρο και ανεδαφικό. Οι περισσότεροι άνθρωποι επιθυμούν και το ένα και το άλλο, ασφάλεια και ελευθερία, όχι μόνο το ένα ή το άλλο.
Η ιστορική πρόκληση στην εποχή μας δεν είναι η ανέγερση ενός μονόποδα και μονόφθαλμου Λεβιάθαν της μονομέρειας και της απολυταρχίας αλλά ο δημιουργικός και ισότιμος συγκερασμός ή συνδυασμός σε μια λογική θετικού και όχι μηδενικού αθροίσματος της ελευθερίας από τον φόβο και της ελευθερίας να επιλέγουμε πώς θα ζήσουμε. Γιατί, αν κάποιος είναι διατεθειμένος να προβεί σε μια φαουστική ανταλλαγή της ελευθερίας του για μια μεγαλύτερη δόση ασφάλειας, ίσως τελικά δεν του αξίζει ούτε η μία ούτε η άλλη.
Η μονόπλευρη ικανοποίηση της μιας από τις παραπάνω αρχές ή δικαιώματα (λ.χ. της ασφάλειας έναντι της ελευθερίας) οδηγεί σε «μονολογικές» στρατηγικές δημόσιας πολιτικής (όπως τις χαρακτηρίζει ο καθηγητής Νίκος Μουζέλης), οι οποίες εν τέλει στρώνουν τον δρόμο για μια νέα υποτέλεια, έναν νέο ολοκληρωτισμό (του φόβου ή της ασυδοσίας), μακριά από το πνεύμα και τις προϋποθέσεις της ανοιχτής και δημοκρατικής κοινωνίας των σφαιρικά ελεύθερων πολιτών. ΠΗΓΗ: ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ,27/9/2009

reBlog from spoudasterion.pblogs.gr: Ludus Literarius

Image via Wikipedia

I found this fascinating quote today:

Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΕΙΡΩΝΕΙΑΣ: ΚΑΒΑΦΗΣ & ΑΝΑΤΟΛ ΦΡΑΝΣ

Αν βασικό γνώρισμα του όψιμου Καρυωτάκη είναι ο τραγικός αυτοσαρκασμός, ο Καβάφης είναι αναμφίβολα ο απαράμιλλος τεχνίτης της συγκαλυμμένης ειρωνείας ... ... ... ".spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius,Sep 2009

You should read the whole article.

reBlog from spoudasterion.pblogs.gr: Ludus Literarius

I found this fascinating quote today:

Η ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

του Ν.Μουζέλη

Στις προνεωτερικές, παραδοσιακές κοινωνίες ο φανατισμός έχει διαφορετικές βάσεις- αφού το πρόβλημα των πολλαπλών επιλογών λύνεται λίγο πολύ αυτόματα μέσω παραδοσιακών κανόνων. Είναι όταν η παράδοση αποδυναμώνεται ή εξαφανίζεται, όταν το υποκείμενο καλείται να δημιουργήσει τη δική του βιογραφία (δηλαδή να παίξει πολύ πιο ενεργό ρόλο στον συντονισμό διαφοροποιημένων ρόλων καθώς και στην επιλογή εναλλακτικών τρόπων ζωής) που ο φονταμενταλιστικός φανατισμός προσφέρει μια απλή λύση στο άγχος των επιλογών που η μεταπαραδοσιακή κατάσταση δημιουργεί.spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Sep 2009

You should read the whole article.

Ο κομφορμισμός, εχθρός της δημοκρατίας

Image by Simone Tagliaferri via Flickr

του ΠΑΟΛΟ ΦΛΟΡΕΣ ΝΤ' ΑΡΚΑΪΣ

Στη δημοκρατία οι πολιτικοί υποβάλλονται στον έλεγχο της νομιμότητας. Οι δικαστές, εκτός από τον πολύπλοκο μηχανισμό των διάφορων βαθμίδων κρίσης, των προσφυγών, των αμοιβαίων ελέγχων, υποβάλλονται και στον έλεγχο των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας υποβάλλονται στον έλεγχο του δημόσιου ήθους. Κι αυτό το τελευταίο; Σε τίποτα και σε κανέναν. Αυτός είναι ο αθεράπευτος κύκλος της δημοκρατικής ευθραυστότητας.
*Ενα ασυμβίβαστο και ευρέως διαδεδομένο ήθος που διαφυλάσσει τις δημοκρατικές αξίες της συμβίωσης μέσα στο αναγκαίο οξύμωρο της «κοινότητας των διαφωνούντων» είναι το μόνο αντίσωμα που μπορούμε να επεξεργαστούμε. Αλλά φαίνεται σχεδόν αδύνατο να μετατρέψουμε αυτό το δημόσιο ήθος σε πρωταρχικό ατομικό συμφέρον του καθενός. Ισως αυτό θα ήταν δυνατό για ένα λαό αποτελούμενο από θεούς, όπως θα έλεγε και ο Ζαν Ζακ Ρουσό. Χρειάζεται ωστόσο να προσπαθήσουμε να ριζώσουμε αυτό το δημόσιο ήθος στην υλικότητα της καθημερινής ζωής... ... ...
*Ποιες ελευθερίες μάς ενδιαφέρουν αληθινά; Εκείνες που μπορούμε πραγματικά να ασκήσουμε, να βιώσουμε σαν δική μας εξουσία. Αλλά αν δεν διαβάζουμε εφημερίδα, δεν θα μπορέσουμε να νιώσουμε ως δική μας (και επομένως αναγκαία) την ελευθερία του τύπου. Μόνον όποιος κατεβαίνει στους δρόμους ζει ως δικό του το δικαίωμα να διαδηλώνει.
Αν υπαρξιακά είναι πρώτα αυτοκινητιστής και έπειτα πολίτης, θα ταυτίζει την ελευθερία με την κυκλοφορία, όσο χαοτική και αν είναι αυτή. Και θα υπογράφει υπέρ της απαγόρευσης των διαδηλώσεων. Η ελευθερία ενός θεάτρου χωρίς λογοκρισία ισχύει φυσικά για όποιον πηγαίνει στο θέατρο, κ.ο.κ.
*Να ριζώσουμε το δημοκρατικό ήθος σημαίνει επομένως να καλλιεργήσουμε, να ενθαρρύνουμε, να προστατεύσουμε -μέσα από τη δράση δημόσιων εξουσιών- εκείνες τις επιθυμίες και εκείνες τις καταναλώσεις που μας επιτρέπουν να νιώσουμε ως δικές μας τις ελευθερίες/εξουσίες που είναι αναγκαίες για την πολυφωνική ορχήστρα των δικαιωμάτων του πολίτη.
Είναι απολύτως αδύνατο να σχεδιάσουμε έναν εξαντλητικό χάρτη των (όχι μόνο πολιτικών) συμπεριφορών που μπορούν να ριζώσουν το δημοκρατικό ήθος στο καθημερινό βίωμα.
Αυτός ο χάρτης πρέπει να σχεδιάζεται και να εκσυγχρονίζεται συνεχώς. Γνωρίζουμε ωστόσο πολύ καλά τι είναι αυτό που αποτελεί την άρνηση αυτού του ήθους, την «θανάσιμη ασθένεια» που απειλεί τη δημοκρατία. Είναι ο κομφορμισμός σε όλες του τις μορφές, τις μεταμφιέσεις και τις μεταμορφώσεις. Γιατί μπορεί να έχουμε ολοκληρωτισμό μόνον όταν ο κομφορμισμός είναι ολικός, αλλά κάθε κομφορμισμός είναι ήδη προάγγελος ολοκληρωτισμού, είναι ολοκληρωτισμός σε ομοιοπαθητικές δόσεις (διόλου θεραπευτικές). Ο κομφορμισμός είναι επομένως ο εχθρός της δημοκρατίας. Το άτομο που πρέπει να διαπλάσουμε -με τη δημοκρατική πολιτική- είναι το άτομο της ελεύθερης γνώμης, του κριτικού πνεύματος, της συνειδητής επιλογής και όχι το ομοίωμα του κομφορμισμού της αγοράς. Το άτομο των πολιτικών ελευθεριών και των δικαιωμάτων και όχι το κτητικό ον που έχει ισοπεδωθεί αγελαία από τη μιμητική επιθυμία του μαζικού καταναλωτισμού (...).
*Δεν είναι επομένως η ισότητα (όπως φαινόταν να φοβάται ο Τοκβίλ) αυτή που απειλεί τις ελευθερίες μέσα στη δημοκρατία. Ή μάλλον είναι η «ισότητα», αλλά αποκλειστικά με την έννοια του κομφορμισμού (όπως είχε διαγνώσει τέλεια ο Τοκβίλ), δηλαδή η μαζοποίηση, εκείνη η πορνογραφία της ισότητας που υπηρετεί τα προνόμια. Ο εναγκαλισμός που μπορεί σήμερα να πνίξει τη δημοκρατία γεννιέται πράγματι από την αλληλοτροφοδότηση των προνομίων των ισχυρών και της μαζοποίησης ομογενοποιημένων «πολιτών».
*Η δημοκρατία είναι μια αξία, δεν βρίσκεται στη φύση. Συγκροτεί ένα δέον γενέσθαι. Αν υποκατασταθεί από αντίθετες αξίες είναι ήδη άλλο πράγμα. Αντίθετα με το δόγμα που έχουν διατυπώσει ορισμένοι κλασικοί του φιλελευθερισμού και το αναμασούν σήμερα διάφοροι απολογητές, η ιδιοκτησία δεν είναι η θωράκιση των ελευθεριών αλλά είναι και μια απειλή για τις ελευθερίες. Γιατί τείνει προς το μονοπώλιο και στην άμετρη μεγιστοποίηση (στον εκλογικό ανταγωνισμό, στις αίθουσες των δικαστηρίων και σε κάθε άλλη περιοχή των «διακριτών» εξουσιών).
Με δυο λόγια, ο ιδιοκτήτης μπορεί να συντρίψει το άτομο. Σε κάθε περίπτωση το θέτει διαρκώς σε κίνδυνο. Και στην κοινωνία και μέσα σε κάθε άτομο. Είναι μια «ύβρις» κάθε άλλο παρά υποθετική. Αντίθετα μάλιστα, είναι το κυρίαρχο στοιχείο της φάσης που περνάμε. Τα ιδιωτικά συμφέροντα, προκειμένου να παίξουν ρόλο στη δημόσια σκηνή, οφείλουν να παρουσιάζονται με τα διαπιστευτήρια του γενικού συμφέροντος.
Σήμερα ωστόσο τα ιδιωτικά συμφέροντα δεν χρειάζονται καν αυτή την υποκριτική μεταμφίεση. Μπορούν να επιβεβαιώνονται απροκάλυπτα, ωμά και γυμνά, σαρκοβόρα.
*Σήμερα εκλέγεται ένας πρόεδρος στο όνομα των κερδών της πετρελαϊκής βιομηχανίας και όχι στο όνομα του θατσερικού παιάνα στη γη της επαγγελίας της ελεύθερης αγοράς (και των υποθετικών κερδών για όλους). Αλλά είναι η ιδιωτικοποίηση της δημόσιας σφαίρας που πραγματοποιείται από την κομματοκρατία αυτή που προετοιμάζει και επιτρέπει την παραπέρα ιδιωτικοποίηση της κυρίαρχης εξουσίας με την παράδοσή της απευθείας στα χέρια των ιδιωτικών οικονομικών εξουσιών. Γι' αυτό δεν πρέπει να ξεγελιόμαστε από τα φαινόμενα: κομματοκρατία και «ισχυρές εξουσίες» είναι δύο όψεις της ίδιας κυριαρχίας, της ίδιας έκλειψης της δημοκρατίας
ΠΗΓΗ: εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 24/04/2005

reBlog from spoudasterion.pblogs.gr: Ludus Literarius

I found this fascinating quote today:

Ο ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΟΙΧΗΜΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

Ξέρω νέους ανθρώπους που διαβάζουν Μίλτο Σαχτούρη χωρίς να αναλογιστούν ούτε μια στιγμή τα δεινά του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής μέσα από τα οποία ξεπροβάλλει η ποίησή του...spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Sep 2009

You should read the whole article.

Το επίτευγμα του Σολωμού

Image by RobW_ via Flickr

του Νάσου Βαγενά,
καθηγητή της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών

Στο τελευταίο κείμενό μου στο «Βήμα» (29 Νοεμβρίου 1998) είχα υποστηρίξει ότι, αν θέλουμε να δούμε καθαρότερα τη φύση της ποιητικής προσπάθειας του Σολωμού, θα πρέπει να απομακρυνθούμε από τις στερεότυπες εικόνες του επτανησιακού και του αθηναϊκού λογοτεχνικού τοπίου της εποχής του, οι οποίες μας έχουν παραδοθεί από την ηρωική εποχή του δημοτικισμού, να προσδιορίσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια τα επτανησιακά λογοτεχνικά και εν γένει γραμματειακά συμφραζόμενα της σολωμικής ποίησης, και να δούμε αυτά τα συμφραζόμενα μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των ελληνικών συμφραζομένων τους.

Μια τέτοια εξέταση θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε ότι ο Σολωμός όχι μόνο δεν αποτελούσε για τους Επτανησίους τη μοναδική πηγή ποιητικής αλήθειας, όπως πιστεύεται, αλλά και ότι, ως πηγή αλήθειας, τους ήταν άγνωστος κατά το ωριμότερο και ουσιαστικότερο μέρος του έργου του. Θα μας παροτρύνει, ακόμη, να κοιτάξουμε προσεκτικότερα τις σχέσεις του Σολωμού με τους ποιητές του κύκλου του, εκείνους που είχαν ή που μπορούσαν να έχουν πρόσβαση στο άδηλο για τους λοιπούς εγχείρημα των μειζόνων ποιητικών συνθέσεών του (Ο Κρητικός, Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι, Ο Πόρφυρας). Το νόημα της γνωστής επιστολής του στον Τερτσέτη (1833) είναι προφανές, ώστε να μη χρειάζεται να το περιγράψουμε εδώ. Αυτό που μπορούμε να πούμε μελετώντας τους στίχους των ποιητών του σολωμικού κύκλου είναι ότι ούτε και αυτοί μπόρεσαν να έρθουν σε γόνιμη επαφή με το νόημα της σολωμικής τέχνης. Τον Σολωμό δεν μπόρεσαν να τον καταλάβουν, ή τουλάχιστον να ωφεληθούν ουσιαστικά από αυτόν, ούτε οι μαθητές του. Διαφορετικά, θα είχαν δώσει έργα σημαντικότερα, διαμορφωμένα και από τα βαθύτερα στοιχεία του διδάγματός του.

Κοιτάζοντας σήμερα τα πράγματα με την οπτική καθαρότητα που μπορεί να μας προσφέρει η χρονική απόσταση, αντιλαμβανόμαστε ότι δεν θα μπορούσαν να ήταν αλλιώς. Ο Σολωμός ήταν μια ποιητική μεγαλοφυΐα, από εκείνα τα σπάνια ποιητικά πνεύματα που, ενίοτε, υπερέχουν τόσο πολύ των συγχρόνων ομοτέχνων τους, ώστε αυτοί να μην μπορούν να τα ακολουθήσουν. Ετσι, ανέλαβε μόνος του και χωρίς ουσιαστική βοήθεια ένα τιτάνιο ποιητικό έργο, το οποίο ήταν έργο μιας ολόκληρης ποιητικής γενιάς: να διαμορφώσει μια κοινή νεοελληνική ποιητική γλώσσα μέσα από το πλήθος των γλωσσικών τάσεων και προτάσεων που κατετίθεντο εκείνη την εποχή. Το έργο αυτό έχει αρκετές αναλογίες με το γλωσσικό έργο που επετέλεσε η ποίηση της Κρητικής Ακμής, αλλά με δύο σημαντικές διαφορές:

1) Η κλίμακα της γλώσσας που είχαν να επεξεργαστούν οι ποιητές της Κρήτης ήταν τοπική, ενώ εκείνη του Σολωμού πανελλήνια· η διαμόρφωση της κρητικής ποιητικής γλώσσας, την οποία επέτυχαν οι ποιητές της Κρήτης, ήταν ευκολότερη, γιατί το υλικό που έπρεπε να «καθαριστεί» και να μορφοποιηθεί σε ομοιογενή ποιητική γλώσσα ήταν πολύ λιγότερο ετερόκλητο από το υλικό της ελληνικής γλώσσας της εποχής του Σολωμού, ο οποίος είχε να αντιμετωπίσει και τις κινούμενες στους αντίποδες της δικής του προσπάθειας θεσμοποιημένες γλωσσικές κατευθύνσεις του νέου κράτους.

2) Η εποχή της Κρητικής Ακμής διέθετε περισσότερους από έναν μεγάλους ποιητές (Κορνάρος, Χορτάτσης) και ελάσσονες αναλογικά σημαντικότερους από τους ελάσσονες σολωμικούς, ώστε να μπορούμε να πούμε ότι η ποιητική γλώσσα της ήταν αποτέλεσμα μιας μεγαλύτερης ποιητικής αλληλεγγύης. Ετσι, δεν θα πρέπει να μας παραξενεύει το γεγονός ότι ο Σολωμός δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει τις ποιητικές συνθέσεις της ωριμότητάς του.

Αλλά δεν ήταν μόνον οι αντικειμενικές συνθήκες που εμπόδισαν την ολοκλήρωση αυτών των συνθέσεων. Ηταν και μια προσωπική συντεταγμένη, που καθιστούσε το σολωμικό εγχείρημα ακόμη πιο δύσκολο. Και δεν εννοώ τις γλωσσικές ελλείψεις του ποιητή, τις οποίες ήταν αδύνατον να εξαλείψει πλήρως η επανασύνδεσή του με την ελληνική γλώσσα μετά την επάνοδό του από την Ιταλία (σε τελευταία ανάλυση, αυτές ενδέχεται να λειτουργούν ως ένα βαθμό και αντιστρόφως: να αποτελούν συγχρόνως, όπως στην περίπτωση του Κάλβου, και πηγή εκφραστικής γοητείας ­ βέβαια πολύ λιγότερο ορατή στον Σολωμό). Αναφέρομαι στην παράτολμη για την ελληνική γλωσσική διαμόρφωσή του προσπάθεια του Σολωμού να κάνει τραγικού (Ο Κρητικός, Ο Πόρφυρας) και επικοτραγικού περιεχομένου ποίηση (Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι) με λυρική γλώσσα. Παρά την αποσπασματικότητα του έργου του, ο Σολωμός με τις συγχωνεύσεις του αυτές είναι ένας από τους ελάχιστους ευρωπαίους ποιητές της εποχής του που υλοποιούν πραγματικά ­ θέλω να πω: σε βάθος ­ το ρομαντικό όραμα της σύμμειξης των ποιητικών ειδών (μια παρόμοια ­ λυρικοτραγική ­ συγχώνευση επιτυγχάνει στην Ιταλία ο συνομήλικός του Λεοπάρντι) ­ και πιστεύω ότι από αυτή πηγάζει η μεγάλη καθαρότητα της σολωμικής γλώσσας. Η καθαρότητα της γλώσσας του Σολωμού, όπως άλλωστε και του Λεοπάρντι (και οι δύο χαρακτηρίστηκαν πρόδρομοι της γαλλικής «καθαρής ποίησης»), δεν είναι μεγαλύτερη από εκείνη άλλων λυρικών ποιητών της εποχής τους. Ωστόσο, δίνει την αίσθηση ότι είναι μεγαλύτερη, γιατί έχει μεγαλύτερο βάθος· γιατί ο σολωμικός λυρισμός, όπως και ο λεοπαρδικός, έχει βαρύτερο περιεχόμενο: εκφράζει συναισθήματα πυκνότερα και ασύμβατα με εκείνα του συνήθους λυρισμού.

Κι εδώ βρίσκεται η διαφορά του Σολωμού από τους ξενόγλωσσους ομοτέχνους του. Ενώ ο Λεοπάρντι είχε στη διάθεσή του μια καλλιεργημένη και σε σημαντικό βαθμό ομοιογενοποιημένη γλώσσα, ο Σολωμός έπρεπε να εργαστεί με το υλικό μιας ποιητικής γλώσσας πολύ λιγότερο πρόσφορης για την επίτευξη της σύμμειξης που επεδίωκε. Αυτό εννοούσε ο Σπ. Ζαμπέλιος όταν τον επέκρινε γιατί επιχείρησε να εκφράσει πράγματα τα οποία δεν του επέτρεπε η κατάσταση της ελληνικής γλώσσας εκείνη την εποχή.

Το βάρος του έργου που ανέλαβε ο Σολωμός ήταν τόσο ώστε η «συντριβή» του να μην είναι ανεξήγητη. Η μορφή των σωζομένων ποιημάτων του δεν οφείλεται τόσο στην εφαρμογή από τον ποιητή της ιδέας του ρομαντικού αποσπάσματος, όπως έχει ειπωθεί, όσο στη φύση του εγχειρήματός του (σε κανέναν ρομαντικό ποιητή η αποσπασματικότητα δεν έχει τη «συντριμματική» μορφή με την οποία εμφανίζεται στον Σολωμό). Ο Σολωμός υπέκυψε στις δυσκολίες του εγχειρήματός του, όμως κατόρθωσε, για να χρησιμοποιήσω μια μεταφορά του Σεφέρη, να βγάλει μέσα από τα γλωσσικά νεφελώματα της εποχής του ένα άστρο ­ για την ακρίβεια, κομμάτια ενός άστρου, τα οποία επρόκειτο να γίνουν ο κύριος οδηγητής και διαμορφωτής της κοινής ποιητικής γλώσσας μας και, ως εκ τούτου, ένας από τους κύριους διαμορφωτές της νεοελληνικής κοινής. Λέω επρόκειτο, γιατί χρειαζόταν χρόνος ώστε να μπορέσει να λειτουργήσει και σε βάθος το σολωμικό δίδαγμα.

Η επεξεργασία της ελληνικής ποιητικής γλώσσας που επετέλεσε ο Σολωμός ήταν τόσο βαθιά και τόσο λεπτή ώστε, αν είχε δημοσιεύσει τα αποσπάσματα των μεγάλων ποιημάτων του, η γλώσσα τους θα φαινόταν (και θα ήταν) τότε, όχι μόνο για τους Αθηναίους αλλά και για τους Επτανησίους, σε αισθητό βαθμό τεχνητή (πράγμα που θα έπρεπε να το ένιωθαν και οι άνθρωποι του κύκλου του, που γνώριζαν τα ποιήματά του). Επρεπε να ωριμάσουν οι συνθήκες και να διαμορφωθεί με την καθοδήγηση της γλώσσας των σολωμικών αποσπασμάτων η ελληνική κοινή ποιητική γλώσσα, για να μπορέσει η γλώσσα του Σολωμού, με μιαν ανεπαίσθητη όμως ισχυρή ανάδραση, την οποία η ίδια με σοφία προετοίμασε, να φυσικοποιηθεί πλήρως. ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 3-12-1998

ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΘΡΗΣΚΕΙΑ

I found this fascinating quote today:

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ

του Ν.Μουζέλη

Συμπερασματικά, η επιστήμη έχει όρια. Δεν μπορεί τώρα ούτε θα μπορέσει στο μέλλον να αποδείξει την ύπαρξη ή ανυπαρξία του Θεού. Οσο προοδεύει η επιστήμη μπορεί να μας πει πώς λειτουργεί και πώς εξελίσσεται ο φυσικός κόσμος. Δεν μπορεί να νοηματοδοτήσει την ανθρώπινη ζωή ούτε μπορεί να αποδείξει γιατί μια αξία είναι προτιμότερη από κάποια άλλη. Σε τελευταία ανάλυση η ίδια η επιστημονική έρευνα βασίζεται σε επιστημολογικές και οντολογικές δοξασίες που δεν επαληθεύονται επιστημονικά. Ο λογοκεντρισμός, αγνοώντας τα παραπάνω όρια οδηγεί σε έναν μισαλλόδοξο και συχνά αυταρχικό επιστημονισμό .spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius

You should read the whole article.

reBlog from spoudasterion.pblogs.gr: Ludus Literarius

I found this fascinating quote today:

Ο ΡΟΒΕΣΠΙΕΡΟΣ & Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΡΕΤΗ

Ο Χέγκελ φαίνεται να ανήκει στους φιλοσόφους που δεν αστοχούν συχνά στις ιστορικές τους εκτιμήσεις· πάντως δεν έπεσε έξω όταν έκρινε ότι ο Ροβεσπιέρος θεώρησε την αρχή της αρετής το υπέρτατο αγαθό, « σε σημείο που μπορούμε να πούμε ότι αυτός ο άνθρωπος πήρε την αρετή στα σοβαρά ». Στην προκειμένη περίπτωση, εξάλλου, η κρίση του φιλοσόφου συμφωνεί με το κοινό αίσθημα που ονόμασε τον γάλλο πολιτικό αδιάφθορο. Πώς καταλάβαινε ο Ροβεσπιέρος την αρετή; Ποιους θεωρούσε αντιπάλους της; Γιατί την όριζε ως αρχή; Οι ανησυχίες αυτές έχουν ιστορικό ενδιαφέρον, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα δεν θα ελκύσει την προσοχή των πρακτικών και αποτελεσματικών ανθρώπων που απαιτούν οι μοντέρνοι καιροί. Ας είναι· έστω ως απολίθωμα, τι σήμαινε γι' αυτόν τον σημαντικό ηγέτη της αστικής επανάστασης η αρετή;spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Sep 2009

You should read the whole article.

Τα κυριώτερα καλλιτεχνικά ρεύματα του 20ου αιώνα

Ντανταϊστική παραποίηση της Τζοκόντας του Ντα Βίντσι με μουστάκι και γένι από τον Μαρσέλ Ντυσάν (1919)

Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ
Ανάμεσα στην ποίηση και την επανάσταση

Μια μικρή αναφορά στα κυριότερα καλλιτεχνικά κινήματα του 20ού αιώνα

«Για να πλουτίσει μια ομάδα Γερμανών ή Αγγλων εκατομμυριούχων ή δισεκατομμυριούχων, εξοντώθηκαν δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι και στις πιο ελεύθερες δημοκρατίες εγκαθιδρύθηκε η στρατιωτική δικτατορία της αστικής τάξης... Ακριβώς ο πόλεμος άνοιξε περισσότερο από καθετί τα μάτια των εργαζομένων, πέταξε τα ψεύτικα στολίδια της αστικής δημοκρατίας, έδειξε στο λαό τις τεράστιες διαστάσεις που πήρε η αισχροκέρδεια και ο πλουτισμός κατά τον πόλεμο και από τον πόλεμο».

Δύσκολα θα βρισκόταν πιο περιεκτική αποτίμηση του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου - ίσως και όλων των ιμπεριαλιστικών πολέμων - από αυτήν που έγραψε ο Λένιν το 1919. Ο πόλεμος ήταν το «σταυροδρόμι» όπου «συναντήθηκαν» οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες που «γεννήθηκαν» πριν, κατά τη διάρκειά του και μετά από αυτόν. Ηταν η τραγική επιβεβαίωση όλων των ιστορικών αιτιών που οδήγησαν στη χρεοκοπία της αστικής κουλτούρας, η οποία είχε ήδη ξεκινήσει από το 19ο αιώνα, δηλαδή από την ανοιχτή αμφισβήτηση της αστικής εξουσίας από την Παρισινή Κομμούνα και την κυριαρχία του ρεαλισμού και του ιμπρεσιονισμού στην τέχνη. Τότε η Ευρώπη θα δει επιφανείς ζωγράφους και λογοτέχνες της με το όπλο στο χέρι να περιφρουρούν τα παρισινά οδοφράγματα πλάι στους εργάτες. Εικόνα που θα επαναληφθεί από εκπροσώπους των πρωτοποριακών κινημάτων στον 20ό αιώνα, επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη της «κόκκινης κλωστής» που ενώνει την ανατρεπτικότητα της τέχνης με τις κοινωνικές πρωτοπορίες.

Σήμερα επιχειρούμε μια συνοπτική αναφορά στις κυριότερες καλλιτεχνικές πρωτοπορίες του 20ού αιώνα, με κριτήριο όχι μόνο την καλλιτεχνική προσφορά τους αλλά και τη γενικότερη. Υπενθυμίζοντας πως, αν και δεν υπάρχουν πια ως οργανωμένα κινήματα, η προσφορά τους παραμένει ανεκτίμητη τόσο στην εξέλιξη της τέχνης όσο και στο διαχρονικό αίτημα για τον ενεργό ρόλο που καλείται να παίξει η διανόηση στον αγώνα ενάντια στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.


Εξπρεσιονισμός








«Το προαίσθημα του Εμφυλίου» (1936). Εργο του Ισπανού σουρρεαλιστή ζωγράφου Σαλβαντόρ Νταλί





Ο εξπρεσιονισμός, ο φουτουρισμός, το νταντά, ο σουρεαλισμός, το μπάου χάουζ, οι αναρίθμητοι καλλιτεχνικοί «-ισμοί», που αναπτύχθηκαν παράλληλα με αυτά - ή και μέσα σε αυτά - καθώς και το ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο του αντικατοπτρισμού τους στην επαναστατημένη Ρωσία, που μετεξελίχθηκε σε ένα αυτόνομο ρεύμα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής πρωτοπορίας, έχουν συγχρόνως μικρότερες ή αγεφύρωτες διαφορές, «υπόγειες» ή εξόφθαλμες συγγένειες αλλά ένα χαρακτηριστικό κοινό: Οτι σε διαφορετικό βαθμό το καθένα αμφισβήτησε το κυρίαρχο πολιτιστικό «τοπίο» της εποχής.

Μερικά από αυτά τα κινήματα αναπτύχθηκαν συγχρόνως, άλλα γεννήθηκαν από τα προηγούμενα, άλλοτε σαν εξέλιξή τους, άλλοτε σαν αμφισβήτησή τους. Μερικά ήταν καθαρά «θεωρητικά» και άλλα αμιγώς «πρακτικά». Κάποτε αυτοϋπονομεύονταν ακόμη και ως προς την καλλιτεχνική τους διάσταση, όπως το νταντά.

Ο εξπρεσιονισμός, που εδραιώθηκε κυρίως στη Γερμανία, με τις πολλές τάσεις και εκφάνσεις του και την απόπειρά του να ισορροπήσει ανάμεσα στην κοινωνική κριτική των πρώτων χρόνων - με την ομάδα της «Γέφυρας» - και έναν κάποτε «στρυφνό» ιδεαλισμό - όπως στην περίπτωση της ομάδας του «Γαλάζιου Καβαλάρη» και ενός εκ των κυρίων εκπροσώπων του κινήματος, του Ρώσου Βασίλι Καντίνσκι- καταγράφεται ως η πρώτη σοβαρή καλλιτεχνική απόπειρα του αιώνα να αντισταθεί στην αστική επέλαση με το σύνθημα «κέρδος και μόνο κέρδος με κάθε μέσο». «Εξωστρεφής» ως κίνημα - ο όρος παραπέμπει στη λέξη «έκφραση» - θα επηρεάσει πολλούς σημαντικούς καλλιτέχνες και θα σβήσει ως κίνημα το 1920.

Φουτουρισμός

Ο φουτουρισμός θα εμφανιστεί «επισήμως» το 1909 στο Παρίσι, με ιδρυτή τον Ιταλό ποιητή και συγγραφέα Φίλιπο Τομάζο Μαρινέτι. Ως κίνημα διαπνέεται από αισιοδοξία για το μέλλον - λέξη που γέννησε και τον τίτλο του - η οποία στηρίζεται στην εμπιστοσύνη προς τις δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου, έτσι όπως αυτές εκφράζονται στην επιστήμη και την τεχνολογία. Αν και ο ίδιος ο Μαρινέτι κατρακύλησε στο τέλος προς το φασισμό, το πνευματικό «παιδί» του έμελλε να εμπνεύσει την προεπαναστατική καλλιτεχνική πρωτοπορία της Ρωσίας - με εξέχοντα εκπρόσωπό της τον μεγάλο Μαγιακόφσκι - κατατάσσοντας το ρώσικο φουτουρισμό ως τον πιο ρηξικέλευθο αμφισβητία του αστικού θετικισμού.

Νταντά

Το νταντά είναι το πιο «σκανδαλιάρικο» μέλος της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Για τον όρο υπάρχουν πολλές απόψεις, με επικρατέστερη αυτή που τον «θέλει» να έχει υιοθετηθεί από την αντίστοιχη μωρουδίστικη λέξη. Από το 1916 μέχρι το 1920 και με ηγετική φυσιογνωμία του τον ρουμανικής καταγωγής ποιητή Τριστάν Τζαρά, κατάφερε ισχυρότατα πλήγματα στην αστική ηθική και κουλτούρα, οι εκδηλώσεις του είναι καταγραμμένες περισσότερο στα αστυνομικά δελτία και λιγότερο σε θεωρητικά κείμενα, ενώ ο μηδενισμός και η αθυροστομία του - χαρακτηριστικές στάσεις των πρωτοπόρων Ευρωπαίων καλλιτεχνών που γνώρισαν το σφαγείο των χαρακωμάτων - αποτελούν τα σημεία αναγνώρισής του. Ο ντανταϊσμός θα συσπειρώσει τον πιο πολιτικοποιημένο καλλιτεχνικό πυρήνα της εποχής και οι ντανταϊστές θα είναι οι πρώτοι που θα κάνουν πράξη στη Δύση το αίτημα για συστράτευση των καλλιτεχνών στην υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης. Πολλοί από αυτούς θα στρατευθούν στο κομμουνιστικό κίνημα και θα πάρουν ενεργό μέρος στη γερμανική επανάσταση του '19.

Σουρεαλισμός

Ο σουρεαλισμός είναι κατά κάποιο τρόπο η συνέχεια του νταντά. Ουσιαστικά, οι πρώην ντανταϊστές θα μετεξελιχθούν σε σουρεαλιστές κάτω από την καθοδήγηση του Γάλλου ποιητή Αντρέ Μπρετόν. Σε καλλιτεχνικό επίπεδο ο σουρεαλισμός θα επιχειρήσει να απελευθερώσει το καλλιτεχνικό ένστικτο από την «καταδυνάστευση» της λογικής, με στόχο την αποτύπωση της εσωτερικής πραγματικότητας του ανθρώπου, που δεν είναι λιγότερο ρεαλιστική από τη ζωή, αντίθετα έχει άμεση σχέση μαζί της. Πρόκειται δηλαδή για έναν υπερ-ρεαλισμό. Θεωρητικά οι σουρεαλιστές θα εμπνευστούν από τον Φρόιντ και τον Μαρξ, αφού για τους ίδιους είναι οι άνθρωποι που θεωρητικοποίησαν την πνευματική και κοινωνική απελευθέρωση του ανθρώπου. Οι σχέσεις του σουρεαλισμού και του κομμουνιστικού κινήματος είναι άμεσες. Σύσσωμη η ηγετική τους ομάδα θα ενταχθεί στο γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα και θα χαιρετίσει τα Σοβιέτ. Ο σουρεαλισμός αποτελεί μέχρι σήμερα αξεπέραστο φαινόμενο όσον αφορά στην εξάπλωση ενός καλλιτεχνικού κινήματος. Θα φτάσει σε όλες τις ηπείρους και θα επηρεάσει άμεσα ή έμμεσα πλήθος καλλιτεχνών μέχρι και τις μέρες μας.

Μπάου χάουζ

Το μπάου χάουζ ήταν μια γερμανική σχολή βιομηχανικού σχεδίου και αρχιτεκτονικής που ιδρύθηκε από τον αρχιτέκτονα Βάλτερ Γκρόπιους. Λειτούργησε από το 1919 μέχρι το 1933 όταν και κλείστηκε από τους ναζί. Για τους εκπροσώπους της σχολής «η τέχνη δεν είναι επιστήμη» αλλά «ο καλλιτέχνης είναι ένας ευνοημένος τεχνίτης». Αν και ρομαντικοί οι θεωρητικοί προσανατολισμοί του, το μπάου χάουζ αποτέλεσε ένα ανοιχτό σχολειό γνώσης που δεχόταν σπουδαστές χωρίς ταξικές διακρίσεις. Οι δημιουργίες του χαρακτηρίζονται από τη φετιχοποίηση της χρηστικότητας. Η φιλελεύθερη πνοή του αποτέλεσε το «κόκκινο πανί» για τους ναζί, οι οποίοι το χαρακτήρισαν, μαζί με τον εξπρεσιονισμό, «εκφυλισμένη τέχνη».

«ΛΕΦ»

Το «ΛΕΦ» ήταν η καλλιτεχνική απάντηση του νεογέννητου σοσιαλισμού της ΕΣΣΔ στην αστική κουλτούρα. Τα αρχικά του στα ρωσικά σημαίνουν «Καλλιτεχνικό Μέτωπο της Αριστεράς». Στην ουσία ήταν μια κανονική οργάνωση, που συσπείρωνε ποιητές, συγγραφείς, εικαστικούς, σκηνοθέτες, από φουτουριστές μέχρι κονστρουκτιβιστές και κάθε διανοούμενο στρατευμένο στην υπόθεση της επανάστασης. Το μανιφέστο του με τίτλο «Για τι αγωνίζεται το ΛΕΦ» συντάχθηκε από τον Μαγιακόφσκι το 1923 και αποτελεί μέχρι σήμερα ένα άκρως διδακτικό κείμενο για τις σχέσεις της τέχνης με την επανάσταση.

Κύρια βιβλιογραφία: «Οι πρωτοπορίες της τέχνης του 20ού αιώνα» Μάριο Ντε Μικέλι («Οδυσσέας»), «Η ιστορία του σουρεαλισμού» Μωρίς Ναντώ («Πλέθρον»), «Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» Εκδοτική Αθηνών
ΠΗΓΗ: εφημ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ,23 Απρίλη 2000

reBlog from spoudasterion.pblogs.gr: Ludus Literarius

I found this fascinating quote today:

ΚΡΑΤΟΣ & ΤΑΞΙΚΗ ΠΑΛΗ

του Ν.Μουζέλη

Η ΚΠ δεν αποτελεί μαγική φόρμουλα, ικανή να λύσει όλα τα προβλήματα των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών. Αποτελεί όμως έναν χώρο ικανό να αμβλύνει τον αυταρχισμό και τη διαφθορά του κομματικοκρατικού συστήματος από τη μία μεριά και την αρπακτικότητα και ασυδοσία του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού από την άλλη. Επιπλέον, σαν αναλυτική κατηγορία, ήδη από τον 19ο αιώνα η έννοια της ΚΠ αποτελούσε - και εξακολουθεί να αποτελεί - ένα χρήσιμο εργαλείο στη μελέτη της συγκρότησης, αναπαραγωγής και μετασχηματισμού των δημοκρατικών θεσμών.spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Sep 2009

You should read the whole article.

Διαδίκτυο και επικοινωνία

Image by dalbera via Flickr

του Θ.Τάσιου,
ομότιμου καθηγητή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου

Οι νέοι καιροί απαιτούν δυσαναλόγως εντατική γνωσιακή και ηθική Εγρήγορση

Εάν τυχόν υπήρξε κάποιο ενδιαφέρον για την επανεπίσκεψη της «διαπροσωπικής επικοινωνίας» μέσα στο εικαζόμενο διεθνές χωριό, (την οποία αποπειραθήκαμε σε δυό συνεχόμενες επιφυλλίδες), σκόπιμο θα ήταν να συμπληρώσουμε την εικόνα με μιαν ανάλογη σύντομη ματιά στις επι-κοινωνιακές πλευρές του Διαδικτύου (ιντερνέ που λέν κι οι ασυμβίβαστοι ­ όπως το 'λεγε κι η γιαγιά τους).
1. Οι ηθολογικές παρατηρήσεις που διαπιστώσαμε για τη μεγαδιαφήμιση, μπορούν να ισχύουν ενπολλοίς και για την επικοινωνία μέσω του Διαδικτύου. Εδώ όμως έχει τη θέση-της μια γενικότερη παρατήρηση. Οπως και σε ποικίλα άλλα ζητήματα που προκαλούνται απ' την ανάπτυξη της Τεχνολογίας, έτσι και με τα εκάστοτε νεότερα τεχνολογικά μέσα επικοινωνίας (τυπογραφία, τηλέγραφος, τηλέφωνο, ραδιόφωνο, τηλαντιγραφικό, διαδίκτυο), φαίνεται οτι οι «νέες ηθικές προκλήσεις» δέν είναι καθόλου νέες: Είναι απλώς μεγεθυσμένες (κατα εκθετικόν έστω τρόπον), αλλα χωρίς να εισάγουν νέας κατηγορίας προβληματισμό: Το πλήθος των αφορμών, η έντασή-τους και το χρονικό βάθος των συνεπειών τους ­ όλα αυξάνονται τεραστίως. Ναί. Δέν παρουσιάζονται όμως «νέες» ποιότητες ηθικού προβληματισμού.

Ετσι και με το Διαδίκτυο: Καταρχήν, το χαμηλό κόστος, η ευχέρεια και η σχεδόν απεριόριστη έκταση της επικοινωνίας ατόμων και ιδεών, έχει ήδη τεραστίως συμβάλει στην παραγωγική καί την πολιτισμική ανάπτυξη. Δέν έχομε όμως ακόμη επαρκή εμπειρικά δεδομένα για τις δυσλειτουργίες του Διαδικτύου, ώστε να στήσουμε μια πειστική θεωρία και να μπορέσουμε ελλόγως να κινηθούμε προς μια βελτιστοποίηση. Οφείλομε όμως να καταγράφουμε συστηματικά τις αναφυόμενες οξύτατες παρενέργειες. Και για όσες συνδέονται με τη χρήση του Διαδικτύου για διαφημιστικούς σκοπούς, ισχύουν όσα σημειώσαμε για τη διαφήμιση την περασμένη φορά.

2. Για την ειδικότερη όμως κατεύθυνση της αυτοεπιβεβαιωτικής επικοινωνίας ανάμεσα σε Ατομα (μια κατεύθυνση της οποίας οι επιφυλλίδες αυτές υπογραμμίζουν ιδιαζόντως τη σημασία), είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε οτι το Διαδίκτυο δημιούργησε πράγματι νέες συνθήκες:

α) Το πλήθος των μηνυμάτων που δέχεσαι, ενδέχεται να σου δημιουργή πρόσθετα προβλήματα επιλογών και διαθέσιμου χρόνου ­ με αρνητικές ενίοτε συνέπειες στην ψυχική σου υγεία. Και οι ενδεχόμενες συνέπειες της «μονήρους» εργασίας, κάπου εδώ κατατάσσονται.

β) Η επικράτηση της απλοαγγλικής ως Κοινής, έχει διευρύνει τις επικοινωνιακές δυνατότητες μεταξύ «αλλοφύλων», μ' όλες τις ουμανιστικές συνέπειες του γεγονότος. Είναι σαν ν' άλλαξε γνώμη ο θεός και ανακάλεσε την αράν της βαβέλ!

Αλλο (σοβαρότατο, φεύ) θέμα είναι βεβαίως οι συνέπειες του γεγονότος τούτου πάνω στην μύησή-μας στις λεπτές ηδονές που προσφέρει η εκλεπτυσμένη χρήση της μητρικής-μας γλώσσας...

γ) Το φαινόμενο της αναζήτησης «φίλων» μέσα στο Διαδίκτυο, δέν έχει ακόμα αναλυθή επαρκώς: Κανένας δέν μπορεί ν' αρνηθή τη θεμελιώδη επικοινωνιακή ηδονή την οποίαν προσφέρει αυτή η οδός. Εχει όμως αναγνωρισθή οτι η ανωνυμία και η ετερονομία (η δυνατότητα ν' αποσυρθώ πλήρως και μονομερώς απ' τη σχέση) ενδέχεται να ακυρώνουν ενπολλοίς το υποστασιακό όφελος του θεσμού: Πώς να λουσθώ στα μάτια του Αλλου όταν του περιγράφω έναν ψεύτικο εαυτό-μου;

δ) Τέλος, η δυνατότητα να βλάψω άτομα ή ομάδες μέσω του Διαδικτύου (απ' την προαγωγή εις ασέλγειαν, μέχρι τις κλοπές κεφαλαίων), ακούγεται ενίοτε εφιαλτική. Και δείχνει πόσο μια επικοινωνία μπορεί να μεταπέση σε αντικοινωνία ­ όπως, παλαιά, η τεταμένη παλάμη μπορούσε να γίνη χάδι ή ν' αστράψη σε χαστούκι. Η κλίμακα διαφέρει μόνον ­ και διαφέρει δυστυχώς εκθετικά.

Καί εδώ, οι νέοι καιροί απαιτούν δυσ- αναλόγως εντατική γνωσιακή και ηθική Εγρήγορση (άν δέν θέλουμε να μεταπέσουμε στην ομοταξία του «μικρού αδελφού»). Και ναί μέν γνωρίζω πως ετούτη η επωδός, καθόλου δέν ενθουσιάζει ­ πλήν, μόνον οι ταχυδακτυλουργοί υπόσχονται εύκολες λύσεις σε απέραντης δυσχέρειας προβλήματα.

3. Για το τέλος όμως αυτής της σύντομης αναφοράς-μας στο Διαδίκτυο, άφησα επίτηδες μιαν αισιόδοξη εξέλιξη, εξαιρετικά φιλ-επικοινωνιακή. Πρόκειται για τα εκατομμύρια των αναπήρων σ' όλον τον κόσμο (τυφλοί, κωφάλαλοι, παράλυτοι κ.ά.) οι οποίοι, χάρις σε πρόσθετα λογισμικά Μπράιγ, Φωνητικής σύνθεσης κλπ, θα έχουν τώρα τη δυνατότητα να επικοινωνούν στο Διαδίκτυο, να σπουδάζουν και να διαλέγωνται μ' οποιονδήποτε ­ μένοντας καθηλωμένοι στην αναπηρική πολυθρόνα ή στο δωμάτιο φυλακή. Δέν σας συνιστώ να τους στείλετε ανάτυπα των εμβριθών αντιτεχνολογικών-σας αναλύσεων: Το πρώτο πολιτικό κόμμα των αναπήρων «Collectif des Démocrats Handicapés» (που λειτουργεί στο Διαδίκτυο εδώ και δυό χρόνια), θα θεωρούσε την πράξη-σας ως προσβολή των στοιχειωδών πολιτικών δικαιωμάτων πλήθους συμπολιτών μας...
ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 2 Σεπτεμβρίου 2001

reBlog from spoudasterion.pblogs.gr: Ludus Literarius

Image via Wikipedia

I found this fascinating quote today:

του Μάριου Πλωρίτη

ΤΑ ΤΕΙΧΗ

Από την «ανοιχτή κοινωνία» της ελευθερίας και του ανθρωπισμού στην «κλειστή κοινωνία» των τειχών για τους εκτός και για τους εντόςspoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius, Sep 2009

You should read the whole article.

Η τόλμη του Καβάφη και οι προκαταλήψεις για το έργο του

Image by Hablando del asunto via Flickr

Του Μίμη Σουλιώτη

Η εποχή που ο Κ. Π. Καβάφης κινδύνευε από τις επικρίσεις και τις λοιδορίες των πολεμίων του παρήλθε ανεπιστρεπτί και ο ποιητής έχει πολιτογραφηθεί στην εκλεκτή χορεία των δημιουργών που κινδυνεύουν μόνο από τους θαυμαστές και τους υποστηρικτές τους. Ακριβώς η ανεπιφύλακτη αποδοχή του ως μείζονος ποιητή παγιώνει στην αναγνωστική μας συνείδηση όλες τις προκαταλήψεις όσες έχουμε εκθρέψει κατά την αναστροφή μας με το έργο του: αν είχαμε λ.χ. την εντύπωση ότι ο Καβάφης είναι «τολμηρός» επειδή παρουσιάζει τον «ανορθόδοξο έρωτα» στην ποίησή του, η καθολική του αναγνώριση μάς παρασύρει να πιστέψουμε ότι σωστά τον τιμούμε για την ερωτική του κυρίως «τόλμη» (η οποία κατά κανόνα συσκοτίζει την ποιητική).

Ασφαλώς είναι δύσκολο να διακριβώσουμε τα γνωρίσματα που αναγορεύουν σε μείζονα ένα ποιητή, μπορούμε όμως να εντοπίσουμε μερικά από εκείνα που είτε δεν ισχύουν διόλου είτε ισχύουν, αλλά δεν συνιστούν την ικανή συνθήκη για την αποτίμηση του ποιητή ως μείζονος. Πολλοί αναγνώστες προκρίνουν τον Καβάφη επειδή τα ποιήματά του είναι και λίγα και ολιγόστιχα. Οποιος ωστόσο θαυμάζει αυτά, ενώ αποστρέφεται την «πολυλογία» λ.χ. του Βαλαωρίτη, δεν προσλαμβάνει σωστά μήτε την άψογη λακωνικότητα του ενός μήτε τους πετυχημένους πλατειασμούς του άλλου. Και υπό τύπο ερώτησης, κατ' αντιδιαστολή προς ποιον πολυγράφο ποιητή απολαμβάνουμε τον ολιγογράφο Καβάφη; Είτε ξέρουμε να απολαύσουμε και τον Βαλαωρίτη και τον Καβάφη είτε ξεμένουμε στην πτωχευμένη απόλαυση του ενός μόνο από τους δύο.

Η λιτότητα του ύφους
Ο Καβάφης επαινείται για τη «λιτότητα» του ύφους. Αν με τον όρο εννοούμε ότι το ποιητικό αποτέλεσμα το επιτυγχάνει με τα πιο οικονομημένα μέσα, τότε περιττολογούμε, καθώς είναι απαράβατο γνώρισμα της ποίησης να εκφέρει τον οικονομημένο λόγο: ο στίχος του Παλαμά «Σβησμένες όλες οι φωτιές οι πλάστρες μες στη χώρα» δεν θα μπορούσε να διατυπωθεί με λιγότερα ούτε με φτωχότερα λόγια για το ίδιο ποιητικό νόημα. Αν όμως με τη «λιτότητα» εννοούμε ότι ο Καβάφης αποφεύγει τα σχήματα λόγου και τον στολισμό του ύφους, τότε δεν έχουμε προσέξει ότι η ποίησή του περιέχει και διακοσμήσεις και περιφράσεις και άλλα ρητορικά σχήματα. Παρ' όλα αυτά, η γενική εντύπωση είναι ότι το Καβαφικό ύφος είναι λιτό ενώ του Παλαμά διακοσμημένο. Η εξήγηση βρίσκεται στο ότι ο Καβάφης δημιουργεί πάνω στους καθημερινούς τόνους ομιλίας και έτσι πολλά από τα σχήματα της ποίησής του είναι, λόγω κοινοχρησίας, αδρανή, οπότε τα προσλαμβάνουμε ως «φυσικό, λιτό λόγο» και όχι ως ρητορικά. Η εντύπωση της λιτότητας προκύπτει, εξάλλου, πάντοτε, όταν ο στίχος είναι πολύ καλός ή άψογος, ενώ την αίσθηση ορισμένου περισσεύματος ­ μιας αργοπορίας στη διατύπωση ­ μας τη δίνει το δίστιχο του Γ. Σεφέρη «τον άγγελο/τον περιμέναμε προσηλωμένοι τρία χρόνια» («Μυθιστόρημα», Α/), μολονότι γράφτηκε με προγραμματική αξίωση λιτότητας. Εδώ το μπόσικο οφείλεται στη δυσκολία να συσχετίσουμε τις δύο βασικές σημασίες: ή «περιμέναμε» ή ήμασταν «προσηλωμένοι» ­ οι δύο ενέργειες μαζί σπανίως συμβαίνουν.

Ορισμένοι αποδίδουν τη μεγαλοσύνη του Καβάφη στην ιστορική διάσταση της ποίησής του, μολονότι λ.χ. η Φλογέρα του Βασιλιά ή ο Δωδεκάλογος του Γύφτου του Κωστή Παλαμά ανατρέχουν σε ευρύτερα πεδία της ιστορίας (και του ελληνισμού). Αλλά ο Παλαμάς καλπάζει στο οριζόντιο επίπεδο, ενώ ο Καβάφης ποντίζεται στην ιστορία με τρόπο ουσιαστικό, θα αντιτείνουν. Θυμίζω ότι ο Ελιοτ χαρακτηρίζει «κατακόρυφο» τον Σαίξπηρ και «οριζόντιο» ποιητή τον Δάντη και συνεπώς οι δύο διαστάσεις είναι τουλάχιστον ισότιμες· το βάθος δεν είναι ανώτερο από την επιφάνεια. Το ότι ο Καβάφης είναι ιστορικώς εμβριθέστατος δεν πρέπει να μας παρασύρει στην άποψη πως, γι' αυτόν τον λόγο, είναι και ανώτερος ποιητής από τον επίπεδο και πλατειαστικό Παλαμά.

Αλλοι πάλι αναγνώστες, εθισμένοι στη φιλολογία για τον Διονύσιο Σολωμό και προεξοφλώντας (ορθά, εν πολλοίς) ότι η γλώσσα είναι η βασική συνιστώσα του ποιητικού μεγαλείου, υπερτονίζουν τη λόγια προέλευση των «εκλεκτών» λέξεων της Καβαφικής ποίησης και την εντυπωσιακή, για τα φιλολογικά δεδομένα της εποχής, πρόσμειξή τους με τις λέξεις της καθομιλουμένης. Τονίζω ότι το λεξιλόγιο του Καβάφη δεν παρουσιάζει μήτε την ποσότητα μήτε το εύρος μήτε την ποικιλία ώστε να χαρακτηρισθεί μείζον (ενώ μείζον είναι το λεξιλόγιο λ.χ. του Σικελιανού). Στο ερώτημα πώς συμβαίνει να αναγορεύουμε σε μείζονα έναν ποιητή που δεν διαθέτει μείζον λεξιλόγιο, μια απάντηση είναι ότι στη θέση της λεξιλογικής ευρύτητας ο Καβάφης έταξε το μέγιστο παιχνίδι των σημασιολογικών αποχρώσεων. Στο δημοφιλές ποίημα (που έφθασε να απαγγελθεί ακόμη και στον τάφο της Τζάκι Κένεντι) ο ποιητής ομιλεί για τον «πηγαιμό στην Ιθάκη», για το «φθάσιμον εκεί», για «βγάλσιμο στο δρόμο» προς την Ιθάκη, για «άραγμα στο νησί» ­ και ωστόσο από κανένα στίχο του περιώνυμου ποιήματος δεν συνάγεται ότι ο ήρωας είναι Ιθακήσιος που παλιννοστεί και όχι κάποιος που πρόκειται να ταξιδέψει, για πρώτη ίσως φορά, στην Ιθάκη.

Η ερωτική του τόλμη
Το Καβαφικό διφορούμενο μας παρασέρνει εξάλλου και στα ερωτικά ποιήματα. Στο «Θέατρον της Σιδώνος» ο «προ πάντων ευειδής» έφηβος είναι, κατά τη λαμπρή διατύπωση, «ποικίλως αρεστός» ­ όπου το ομοφυλοφιλικό υπονοούμενο του επιρρήματος τονίζεται ή λανθάνει αναλόγως με την αναγνωστική μας προαίρεση. Και δεν είναι λίγα τα ποιήματα του Καβάφη που έχουν πιστωθεί στην ομοφυλοφιλική τάση χωρίς, ωστόσο, να παρέχουν αδιαμφισβήτητες ενδείξεις: ο ποιητής είναι απαράμιλλος στις σημασιολογικές αποκρύψεις, παραλλαγές και διαφοροποιήσεις. Αφού λοιπόν έχουμε εντοπίσει τη ρητή και τη λανθάνουσα ομοφυλοφιλία σε βαθμό υπερβολής, είναι καιρός να ανιχνεύσουμε και τη δυνητική αμφιφυλοφιλία στην ποίηση του Αλεξανδρινού, σε ποιήματα όπως το «Μέσα στα Καπηλειά»: «Το μόνο που με σώζει/σαν ομορφιά διαρκής, σαν άρωμα που επάνω/στην σάρκα μου έχει μείνει, είναι που είχα δυο χρόνια/δικό μου τον Ταμίδη, τον πιο εξαίσιο νέο, /δικό μου όχι για σπίτι ή για έπαυλη στον Νείλο». Σύμφωνοι, από το Καβαφικό περικείμενο ομιλεί άρρην για άρρενα, αλλά ποιος στίχος του συγκεκριμένου ποιήματος θα εμπόδιζε να εικάσουμε θήλυ τον αφηγητή;

Οσοι θέλουμε να απολαύσουμε την ερωτική «τόλμη» του ποιητή, αυτή υπάρχει και σε υπερθετικό κιόλας βαθμό, όχι όμως στην ομοφυλοφιλική θεματική όσο σε άλλα μοτίβα ερωτικά. Ο Γ.Π. Σαββίδης το έχει επισημάνει ότι οι στίχοι «Τα έμορφά τους πρόσωπα, τα εξαίσιά τους νειάτα, /η αισθητική αγάπη που είχαν μεταξύ τους, /δροσίσθηκαν, ζωντάνεψαν, τονώθηκαν/απ' τες εξήντα λίρες του χαρτοπαικτείου» είναι από τους τολμηρότερους στη νεοελληνική ποίηση ­ χώρια η εκφραστική τόλμη του τίτλου: «Δύο νέοι, 23 έως 24 ετών». Συγκριτικά με στίχους σαν κι αυτούς, η θρυλούμενη ομοφυλοφιλική τόλμη του Καβάφη μοιάζει κοινότοπη σύμβαση.

Αν έχουμε προκρίνει τον Καβάφη για τη «φιλοσοφική» διάσταση της ποίησής του, θα ήταν προτιμότερο να ικανοποιήσουμε τη φιλοσοφική μας όρεξη προστρέχοντας στη Ζωή Καρέλλη ή στον Τάκη Παπατσώνη (δεν διαθέτει η γραμματεία μας πολλούς του είδους), καθώς ο «φιλοσοφικός Καβάφης» πραγματεύεται με θυμόσοφη διάθεση κάποια ψήγματα και όχι μια φιλοσοφία καθεαυτήν. «Φιλοσοφικός» ποιητής είναι ο Δάντης ή ο Τ. Σ. Ελιοτ και «σοφός» ποιητής είναι ο Γκαίτε, εφόσον αποδώσουμε στους όρους το βάρος του περιεχομένου τους. Ο Αλεξανδρινός αρθρώνει τα ποιήματά του με αντιθέσεις λογικές, ρητές («Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης») ή εννοούμενες («Ηδονή») και νοήματα πάντοτε απλά. Σύνθετη ωστόσο, διαλεκτική δηλαδή και ειρωνική, είναι η εκφορά των νοημάτων. Στην ιδεολογικά φορτισμένη δεκαετία του 1970 είχα συζητήσει μια φορά με τον καθηγητή Κώστα Βεργόπουλο για τον Καβάφη, οπότε μου έδωσε ένα χαρακτηρισμό που εκείνος δεν θα τον θυμάται: ο ποιητής Καβάφης είναι μαχητής. Τούτο είναι διαφωτιστικό και δεν αφορά μόνο τα εμφανώς μαχητικά ποιήματα όπως το περίφημο «Στα 200 π.Χ.»: ακόμη και στο πολύ γνωστό ποίημα «Η πόλις» ο ποιητής μάχεται την αυταπάτη ότι αρκεί να φύγεις σε άλλη πόλη για να σωθείς από τα «ερείπια της ζωής» που σε πλακώνουν στον τόπο της διαμονής σου. «Φιλοσοφική» επομένως δεν είναι η καβαφική ποίηση, είναι όμως μαχητική: ειρωνική και ρητορική.

Αναπόφευκτες συγκρίσεις
Αξιοπρόσεκτη είναι μια παλαιότερη επιφύλαξη ενός από τους πιο αφοσιωμένους αναγνώστες του Αλεξανδρινού, του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, που διαπιστώνει ότι στον Καβάφη δεν συναντούμε την έλλαμψη της ποιητικής μεγαλοφυίας: «Μέσα από το έργο του Καβάφη περνά αυτό που λέμε "ρίγος της μεγαλοφυίας", αυτό το τρομερό ρίγος που το αισθανόμαστε και σε πολύ κατώτερους σε ολοκλήρωση έργου ποιητές και που διατρυπά ξάφνου τον αναγνώστη σαν ξίφος και τον καθηλώνει ­ ή απλώς το κυριαρχικό αίσθημα που νιώθουμε διαβάζοντας τους στίχους του είναι ο θαυμασμός για την άρτια, καίρια και αμίμητη εκφραστική ή μια άκρως λεπτή έως έντονα οδυνηρή συγκίνηση διανοητικού τύπου που μόλις ψαύει τα κράσπεδα της καρδιάς;» (Υπέρ και Κατά. Σημειώσεις Κριτικής, σελ. 76). Τέτοιο ρίγος συναντούμε, κατά τον Αναγνωστάκη, στους στίχους του Κάλβου, του Μαγιακόβσκι, του Ρεμπό. Παραθέτω στίχο με την καθήλωση που νομίζω ότι αναζητεί ο Αναγνωστάκης: «Η σάρκα είναι γεμάτη θλίψη, αλίμονο! Και διάβασα όλα τα βιβλία» (Μαλαρμέ, μετ. Αλ. Ζήρας). Το Μαλαρμεϊκό ρίγος προκύπτει εδώ από την ιδέα και όχι από τις λέξεις του στίχου (ανεξάρτητα από όσα υποστηρίζει ο μέγας Γάλλος για την αξία των λέξεων στην ποίηση). Ο Καβάφης στράτευσε ωστόσο την ιδιοφυία του στον τρόπο της ποιητικής διαπραγμάτευσης αφενός (δραματική δομή) και προπαντός στις έξοχες λεκτικές συνάψεις («θεωρία και μελέτη», «στα μπάνια, και στην παραλία», «προσκυνητά, πάνσεπτα δώματα»). Η λεκτική ιδιοφυΐα του Καβάφη δεν κεραυνοβολεί άνωθεν, όπως του Μαγιακόβσκι, παρά έχει μια λάμψη εγκόσμιας ρητορικής (με την καλύτερη σημασία του όρου: «Ρήματα της καυχήσεως του Αιμιλιανού Μονάη»). Οι λεκτικές συνάψεις παρέχουν το έδαφος για να χαρούμε την ιδιοφυΐα του· σ' αυτόν τον τομέα ο Αλεξανδρινός υπερτερεί και θα υπερτερεί.

Στους κινηματογραφικούς κύκλους κυκλοφορεί η άποψη ότι «αν η ζωή σου δεν αξίζει να γυριστεί ταινία, σημαίνει πως μάταια έζησες». Κατά τους δικούς μου υπολογισμούς, όταν η ζωή ενός ανθρώπου εμπνέει πολύ για να γυριστεί σε ταινία, σημαίνει ότι δεν ήταν δική του παρά αλλότρια και υποχείρια στις περιστάσεις. Σε κάθε περίπτωση, η «τακτοποιημένη και πεζή» ζωή του Καβάφη «τέτοια θεαματικά και φοβερά», που να ικανοποιούν την επιθυμία μας για μυθοποίηση του βίου, «δεν έχει» ­ και όσα είχε δεν ξεπερνούν τις κοινές φουρτούνες της συνήθους υπαλληλικής ζωής. Μάταια λοιπόν θα γυρεύαμε τη μεγαλοσύνη του Καβάφη στη βιογραφία του· το εξαιρετικό στην περίπτωση, έγκειται ακριβώς στο ότι δεν υπάρχουν καταπληκτικά γεγονότα ζωής που να προαλείφουν τη μεγαλοσύνη της ποίησής του. Το μόνο μεγαλείο ζωής που κέκτηται ο Καβάφης, εκείνο που υπερβαίνει κατά πολύ τον μέσο όρο, ήταν η συνταρακτική υποταγή της ζωής στην «ποιητική εργασία» του επί 30 και πλέον συναπτά έτη. Οποιος δεν το βλέπει αυτό και προσπαθεί να βρει μια μυστικοπαθή εξήγηση του Καβαφικού μεγαλείου, ρέπει στα θαύματα επειδή, πράγματι, είναι οδυνηρό να παραδεχθούμε ότι ένας απλός γραφέας με κοινές εμπειρίες ζωής, που σχεδόν ποτέ δεν μετακινήθηκε από τη θέση και την πόλη του, κατόρθωσε να γράψει υψηλή ποίηση, τη στιγμή που εμείς οι άλλοι διασχίσαμε ωκεανούς υδάτων και εμπειριών. Μα πότε παρατηρείτε τη ζωή, μετρ, με τόσες ώρες και τόσα πολλά που γράφετε; είχαν ρωτήσει τον Μπαλζάκ. ­ Α, δεν ευκαιρώ να παρατηρώ. Εγώ γράφω! απάντησε ο γάλλος μυθιστοριογράφος. Καταλαβαίνουμε καλύτερα τον Καβάφη συγκριτικά: όταν ακούμε από την άλλη όχθη τον Παλαμά να πασχίζει να εμψυχώσει τον ξεπερασμένο (από την κοινωνική εξέλιξη) ρόλο του βάρδου, υψωνόμενος όσο μπορούσε πάνω από τις βιοτικές περιστάσεις και τραγουδώντας μόνο με τη γλώσσα της παράδοσης, όσο αυτή μπορούσε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Και τον Καβάφη να αντλεί υλικό έξω από την ποιητική γλώσσα και να είναι (μαζί με τον Καρυωτάκη, που άντεξε «ως τα μισά») όχι ο υψιπέτης ταγός, παρά ο γειωμένος (συχνά και «σαν νεκρός θαμμένος») μισθωτός που δουλεύει με τους τόνους της υπαλληλικής και της αγοραίας γλώσσας, αναχωνεύοντας εκεί μέσα την εμπειρία της «τακτοποιημένης και πεζής» ζωής του (με τα «ινδάλματα της ηδονής» της). Χωρίς την κατ' αντιδιαστολήν «αφόρητη πολυτομία» του Παλαμά, θα διαμορφωνόταν ένας Καβάφης διαφορετικός από αυτόν που έχουμε.

Και συνοψίζοντας, ο Καβάφης είναι πολύ μεγάλος ποιητής για να χωρέσει στις προκαταλήψεις που δικαιολογημένα έχουμε διαμορφώσει όσοι αναγνώστες αναστρεφόμαστε πολλά χρόνια με το έργο του: εμείς επιζητούμε τη γρηγορότερη, ετικεταρισμένη απόλαυση. Και εξάλλου οι προκαταλήψεις μας είναι, μερικές φορές, γόνιμες και ενδιαφέρουσες. (ΠΗΓΗ:εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-3-2000)

http://spoudasterion.pblogs.gr/2009/09/513865.html

Από τη Μεγάλη Ιδέα στη Μικρασιατική Καταστροφή

Επιδράσεις στα ρεύματα και στη θεματική της ελληνικής λογοτεχνίας

http://spoudasterion.pblogs.gr/2009/09/513865.html

Shared via AddThis

Οι κοινωνίες της επιτήρησης

Image via Wikipedia

του Δ.Τζιόβα, καθηγητή Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Birmingham της Αγγλίας και διευθυντή του Κέντρου Βυζαντινών, Οθωμανικών και Νεοελληνικών Σπουδών του ιδίου πανεπιστημίου.

Μεταξύ των διαφόρων χαρακτηρισμών που έχουν αποδοθεί κατά καιρούς στις δυτικές κοινωνίες θα μπορούσε να προστεθεί και αυτός της επιτήρησης. Από την εποχή του Τζέρεμι Μπένθαμ (1748-1832), που με το περίφημο Περίοπτον ή Πανοραμικόν (Panoptikon) επινόησε ένα νέο σχέδιο οργάνωσης της φυλακής, το οποίο επέτρεπε στους φύλακες να επιβλέπουν συνεχώς τους κρατούμενους από έναν πύργο-παρατηρητήριο που βρισκόταν στη μέση ενός κυκλικού κτιρίου με πλήρως ορατά κελιά, σηματοδοτείται η μετάβαση των δυτικών κοινωνιών όπως έδειξε διεξοδικά ο Μισέλ Φουκώ από την τιμωρία βασισμένη στη βάσανο του σώματος στον κοινωνικό έλεγχο της συνείδησης. Ο Μπένθαμ μπορεί να χαρακτηριστεί ο πατέρας της κοινωνικής επίβλεψης, γιατί αν και η πανοραμική φυλακή που σχεδίασε δεν χτίστηκε ποτέ, αποτέλεσε, εντούτοις, το πρότυπο επίβλεψης στη βικτωριανή Αγγλία για εργοστάσια, υφαντουργεία, πτωχοκομεία και άλλους μαζικούς χώρους εργασίας ή κοινωφελή ιδρύματα.

Με την ανάπτυξη των πόλεων ως επακόλουθο της βιομηχανικής επανάστασης η επιτήρηση αποτέλεσε έναν από τους βασικούς μηχανισμούς κοινωνικού ελέγχου, ώστε να προλαμβάνεται η εξάπλωση των μεταδοτικών ασθενειών που αποτελούσαν μάστιγα εκείνη την εποχή για τις αγγλικές πόλεις όπου συνέρρεαν πλήθος φτωχών και αδυνάτων. Ακόμη και η ανάπτυξη του αστυνομικού μυθιστορήματος συνδέεται με την αυξανόμενη σημασία της επιτήρησης και της παρατήρησης κατά τον 19ο αιώνα. Η βασική και διδακτική αρχή του αστυνομικού μυθιστορήματος συνίσταται στο αξίωμα ότι παρατηρώντας και παρακολουθώντας μαθαίνει κανείς να εξιχνιάζει και να αποκαλύπτει. Η έμφαση στη διείσδυση και στην υπέρβαση των φαινομένων μέσω της παρατήρησης και της εξιχνίασης μυστικών αποτελεί και το ιδεώδες των ραγδαία αναπτυσσόμενων φυσικών επιστημών εκείνη την εποχή που φιλοδοξούν να καταστήσουν ορατό ό,τι ήταν αόρατο και κρυφό. Η διεισδυτική ματιά και η σχολαστική παρατήρηση αποκτούν στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα τρομακτική σημασία, που βρήκαν και στον εικοστό νέες λειτουργίες.

Στον εικοστό αιώνα μπορεί η έννοια της επιτήρησης να συνδέεται με πολεμικές δραστηριότητες και την τελειοποίηση των κατασκοπευτικών μεθόδων και της σχετικής τεχνολογίας, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του ψυχρού πολέμου, τούτο όμως δεν σημαίνει ότι η επιτήρηση παύει να συναρτάται με τον κοινωνικό έλεγχο. Αν ο ψυχρός πόλεμος αποτελεί έναν σημαντικό σταθμό στην ιστορία της επιτήρησης στον εικοστό αιώνα, η ανάπτυξη του κλειστού κυκλώματος τηλεόρασης αποτελεί τον επόμενο. Με την ανακάλυψη και την εξάπλωση αυτού του συστήματος, η κοινωνία της επιτήρησης βρίσκει το βασικό όργανο για την καλύτερη οργάνωση και αστυνόμευσή της. Χιλιάδες κάμερες μας παρακολουθούν παντού στους δρόμους, στους σταθμούς, στα καταστήματα και ο αριθμός τους στην Αμερική και στην Ευρώπη διαρκώς αυξάνεται.

Τα κλειστά εμπορικά κέντρα (shopping malls) θεωρούνται τα πιο ασφαλή μέρη των μεγαλουπόλεων καθώς η κίνηση παρακολουθείται διαρκώς και πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι τα κλειστά κυκλώματα συμβάλλουν στη μείωση του εγκλήματος καθιστώντας τις πόλεις πιο ασφαλείς. Ολα όμως αυτά συνδέουν την τεχνολογία της επιτήρησης με την αστυνόμευση, τον κοινωνικό έλεγχο και την παρακολούθηση των πολιτών, με μηχανισμούς δηλαδή καταστολής και εξουσίας. Η κάμερα για πολλούς είναι το μάτι της εξουσίας και το σύμβολο της κοινωνίας της επιτήρησης.

Τα τελευταία όμως χρόνια η ανάπτυξη του διαδικτύου οδηγεί σταδιακά στη δημοκρατικοποίηση της τεχνολογίας. Οποιοσδήποτε τώρα μπορεί να τοποθετήσει μια κάμερα είτε μέσα είτε έξω από το σπίτι του και να μεταδίδει την εικόνα στο διαδίκτυο. Πρόσφατα μάλιστα ένας νεαρός στην Αγγλία κατέγραψε τυχαία με την κάμερά του τον ξυλοδαρμό ενός πολίτη από αστυνομικούς δείχνοντας έτσι ότι η κάμερα μπορεί να είναι και αντιεξουσιαστικό μέσο. Τηλεοπτικές εκπομπές, όπως αυτή του «Μεγάλου Αδελφού», παρά τις διαμαρτυρίες που ξεσήκωσε, αποτέλεσε το αποκορύφωμα της κοινωνίας της επιτήρησης και μας αναγκάζει να παραδεχτούμε δύο σημαντικές εξελίξεις στις δυτικές κοινωνίες.

Πρώτον, την υπονόμευση της ιδιωτικότητας. Η ιερότητα της ιδιωτικότητας που αποτέλεσε μια θεμελιώδη αρχή του δυτικού πολιτισμού απειλείται. Τα πάντα γίνονται δημόσια. Δεν υπάρχουν πια ιδιωτικές στιγμές ενώ γίνεται λόγος για μια νέα μορφή κοινωνικής πραγματικότητας. Δεύτερον, με τη σύνδεση διαδικτύου και τηλεόρασης και τη μαζική τηλεφωνική ψηφοφορία των θεατών, αρκετοί υποστηρίζουν ότι μέσω της τηλεόρασης και του διαδικτύου θα διενεργούνται στο μέλλον δημοψηφίσματα ή ακόμη και εκλογές. Με αυτές τις εξελίξεις και την ανεξέλεγκτη κυριαρχία του διαδικτύου οι σχέσεις των μελών της κοινωνίας της επιτήρησης αλλάζουν. Η παθητική και μονομερής σχέση επιτηρητή και επιτηρούμενου μεταβάλλεται σε σχέση αλληλενέργειας και ισοτιμίας. Η κάμερα από όργανο εξουσίας γίνεται και μέσο άμυνας των πολιτών χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η κυριαρχία της μειώνεται αφού στο μέλλον η αναγνώριση ή η ταύτιση προσώπων θα γίνεται με την αποτύπωση της ίριδας των ματιών μας και την αναγνώρισή της από ειδικές κάμερες. (ΠΗΓΗ:εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 2-12-2001)

reBlog from spoudasterion.pblogs.gr: Ludus Literarius

Image by jungmoon via Flickr

I found this fascinating quote today:

ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

Φεβρουάριος 1909. Το πρωτοσέλιδο δημοσίευμα στην παρισινή εφημερίδα «Φιγκαρό» με τον τίτλο « Ο φουτουρισμός », γραμμένο από τον ιταλό ποιητή Φιλίπο Τομάζο Μαρινέτι , έμελλε να στρέψει θεαματικά όλες τις τέχνες προς το τεχνικό στοιχείο και τις μηχανές, προς το ριζοσπαστικό πνεύμα, την πρόκληση και την επιθετικότητα. Το μανιφέστο αυτό, από το οποίο δεν έλειπαν τα φιλοπολεμικά και αντιφεμινιστικά συνθήματα, αποτέλεσε άμεσα μια θεωρητική πλατφόρμα για πρωτότυπες δράσεις και εκδηλώσεις σε αναπάντεχους χώρους και στον δρόμο, για διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες που λογίζονταν καλλιτεχνικά γεγονότα, για σκάνδαλα που εμφανίζονταν ως καθημερινά τελετουργικά με αισθητική αξία. Φουτουρισμός ήταν η ακραία, ευρηματική όσο και παρεμβατική τέχνη που αποθέωνε το στιγμιαίο και την ίδια την ταχύτητα, που διεκδικούσε τη δυναμική του αυτοσχεδιασμού, που επεδίωκε την ταύτιση τέχνης και ζωής, ενώ στόχευε στην έκπληξη, στο σοκ, στη σύμπραξη του θεατή. ... ... ...spoudasterion.pblogs.gr, Ludus Literarius,Sept 2009

You should read the whole article.