Επιστήμη και Ηθική: Ετεροθαλείς;

Cover via Amazon

του Θ.Π.Τάσιου,
ομότιμου καθηγητή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου

Στην περιπέτεια της Γνώσης τού Κόσμου, μπορεί να διακρίνει κανείς και αγαθοποιές επαφές με την Ηθική

1. «Σπουδαγμένος άνθρωπος, δέν ντρέπεται να φέρεται έτσι πρόστυχα;». Αυτή είναι μια συνήθης απορία, με την εξ ίσου συνήθη απάντηση «άλλο οι γνώσεις - κι άλλο η καλωσύνη». Η μαυρίλα της ψυχής μας, δέν ασπρίζει με τα γράμματα, ούτε με τις τέχνες. Ηθος θα 'πεί να θέλεις να στερηθείς εσύ κάτι εδώ και τώρα, για χάρη ενος άλλου, εκεί και ύστερα - και να φχαριστιέσαι κιόλας! Τί σχέση έχει λοιπόν τούτο το «παράλογο» βίωμα με την εκμάθηση της ορθογραφίας ή του ηλεκτροδράπανου; Ο Αριστοτέλης (Ηθ. Νικ., 1169α) έλεγε: «Το των φίλων ένεκα πολλά πράττειν κάν δέη υπεραπωθνήσκειν, [...] οι υπεραποθνήσκοντες αιρούνται γάρ μέγα καλόν εαυτοίς [...]. Γίνεται μεν γάρ τω μέν φίλω χρήματα [...], το δέ μείζον αγαθόν εαυτώ απονέμει». Χωρίς αυτήν την οντολογική θεμελίωση της πρακτικής ηθικής, αμύητοι θα μείνομε στο γλυκό κρασί της αγάπης - και απαίδευτοι. Στερημένοι δηλαδή μιας Παιδείας συν-Μετοχής, που είναι διαφορετική απ' την παιδεία κατά-Κτησης δεξιοτεχνιών.

2. Με τούτα τα δεδομένα, λέμε λοιπόν συνήθως «καμμία σχέση δεν έχει η Επιστήμη με την Ηθική». Απεναντίας μάλιστα, μερικοί θα πρόσθεταν πως η Επιστήμη γεννά τους απάνθρωπους πολέμους και την καταστροφή του περιβάλλοντος - αλλ' αυτές τις κατάρες φυλάξτε τες για την Τεχνολογία, παρακαλώ! Για κείνο δηλαδή το ενέργημα που θέτει εξαρχής σκοπόν συγκεκριμένο προκειμένου να ικανοποιήσει μιαν ανάγκη, παράγοντας ένα αντίστοιχο αγαθό. Το πόσο «αγαθό» αποδεικνύεται ετούτο (για πόσους/ποιούς/πότε;), αυτό είναι ενα άλλο θέμα - το οποίο, πάντως, δέν προσφέρεται για εύκολους μανιχαϊσμούς...

3. Σ' αυτή λοιπόν την περιπέτεια της Γνώσης τού Κόσμου, μπορεί παρα ταύτα να διακρίνει κανείς και κάμποσες αγαθοποιές επαφές με την Ηθική.

α) Η Επιστήμη ανατρέπει πάμπολλες δεισιδαιμονίες (παράλογες πίστεις δηλαδή σε μυστηριώδη τάχα αντικείμενα ή φαινόμενα ή συμπεριφορές). Κι ας θυμηθούμε οτι δεισιδαιμονία θα 'πεί κατα βάθος «φόβος» (δείδω) - φόβος για παντός είδους δαίμονες, για ανύπαρκτα «όντα» δηλαδή που δήθεν μοιράζουν (δαίονται) τη μοίρα. Η καταπίεση που προκαλούν οι δεισιδαιμονίες στην ταλαίπωρη ψυχή-μας, καθώς κι οι αντίστοιχες στρεβλώσεις της κοινωνικής-μας συμπεριφοράς είναι πολύ γνωστές στην Ψυχολογία: Εχουν διαπιστωθεί ποικίλες ψυχοσωματικές ανωμαλίες, οφειλόμενες στους υποβόσκοντες φόβους, καθώς και παρεπόμενες εγωιστικές συμπεριφορές. Οσο η Επιστήμη θα απωθεί τα όρια του ανεξήγητου προς τα έξω, τόσο θα συμβάλλει σ' αυτής τουλάχιστον της κατηγορίας την ηθικότερη συμπεριφορά. (Αλλο θέμα, βέβαια η ανάγκη για ένα ηθελημένο προσωπικό συγκινησιακό περιβάλλον που ηδύνει τον βίον).

β) Η κυριότερη όμως οιονεί-ηθική συμβολή της ελεύθερης (και διαψεύσιμης) Γνώσης, μου φαίνεται οτι είναι η ήρεμη συνειδητοποίηση της σμικρότητάς-μου, μέσα σ' ενα όλο και πλατύτερο Σύμπαν. Θυμάστε, λόγου χάρη, οτι ο γαλαξίας στον οποίον ανήκει το ηλιακό-μας σύστημα, περιλαμβάνει 100 δισεκατομμύρια αστέρες - κι οτι το γνωστόν σύμπαν περιέχει μερικά δισεκατομμύρια τέτοιους γαλαξίες. Ο σιωπηρός θαυμασμός του μεγέθους (και του μεγαλείου) ετούτου, όσο λίγο κι άν διαρκεί, παράγει σεμνότητα: Σε ποιά σκόνη της σκόνης βρίσκομαι, και τί συμπαντικό «νόημα» μπορεί να έχει η σκληρότητά-μου στον διπλανό-μου.

Ασε που γελάν κι οι κότες σήμερα με την υπερφίαλη (ανθρωπογενή, φυσικά) άποψη οτι ο Κόσμος έγινε για μάς...

γ) Γνωρίζομε σήμερα πολύ καλά (παρά τις περί του αντιθέτου απόψεις τού, προσωρινού, νομίζω, πλανητάρχη μας) οτι ετούτη η σεβαστή πομπή των εξελισσόμενων έμβιων όντων που έφθασε μέχρι τον άνθρωπο, είναι το συγγενολόι-μας που συνταξιδεύει πάνω σε τούτον τον κόκκο της Γής. Ας πάμε μαζί όπου πάμε - κι άς πάμε μ' αλληλοστήριξη. Τέτοιες είναι οι πρώτες δυνητικές παρενέργειες αυτής της επιστημονικής γνώσης (κι είναι παρενέργειες ηθικής κατηγορίας. Κάτι ανάλογο με το αμφικτιονικό «το συγγενές φυλάττοντες»...).

Οχι. Δέν συμμερίζομαι την αυτοαποκαλούμενη βαθειά Οικολογία - φτάνουν οι Μεταφυσικές: Κάθε Αξιολογία πηγάζει (εξ ορισμού) απ' τον Ανθρωπο - διότι δέν θέλομε να διαιωνίζομε τον φαρισαϊσμό (έναντι εξωγενών a priori κανόνων). Απεναντίας, την συναίσθηση της υπαρξιακής και συμπαντικής συν-γένειας με τους «συνταξιδιώτες» της Γής, ο άνθρωπος θα την νοιώσει μόνος του (άν την νοιώσει), κι ο άνθρωπος θα την συγκρίνει με άλλης κατηγορίας ανάγκες του.

δ) Τέλος αναζητούνται μαθηματικώς όλοι οι πιθανοί συνδυασμοί συμπεριφοράς των μελών μιας δεδομένης Ομάδας υπο την πίεση συγκεκριμένου προβλήματος. Καταγράφονται οι αντίστοιχες τελικές κερδοζημίες έκαστου μέλους. Ετσι εντοπίζονται εκείνες οι συμπεριφορές, οι οποίες οδηγούν

(i) σε βελτιστοποίηση του κέρδους έκαστου μέλους,

(ii) σε βελτιστοποίηση του κέρδους της Ομάδας.

Αυτής της φύσεως οι μαθηματικές διερευνήσεις, φαίνονται να επιβεβαιώνουν (άκουσον, άκουσον) ορισμένες παραδοσιακές συμβιωτικές εντολές...

4. Μ' όλα τούτα βέβαια, καθόλου δεν υποστηρίζω οτι μπορεί να παραγάγομε την προστακτική έγκλιση του Δέοντος, απ' την οριστική έγκλιση της Επιστήμης - άπαγε. Απλές «ενθαρρύνσεις» ηθέλησα να υπενθυμίσω υπέρ του ήθους. (Γι' αυτό άλλωστε δέν μνημόνευσα και την, συμπαθή κατα τα άλλα, εξελιξιοκρατική ηθική θεωρία). Και διότι δέν μπορείς να πράξεις, παρα μόνον αφού συσχετισθείς μ' όλες τις συνιστώσες του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο θα παρέμβεις. Γι' αυτό κι η Γνώση προηγείται χρονικώς.

Αραγε, είχε δίκιο ο ποιητής όταν μας διαβεβαίωνε «όσο γνωρίζεις πιό καλά, τόσο αγαπάς πιο πλέρια»;
ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 3 Σεπτεμβρίου 2006