Πόσο ηθική είναι η βιοηθική;

Image by _ Krystian PHOTOSynthesis (wild-thriving) _ via Flickr

του Πασχου Μανδραβελη

H επιστήμη της βιοτεχνολογίας προχωρεί πιο γρήγορα από τον φιλοσοφικό στοχασμό για τις επιπτώσεις της στην κοινωνία με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζεται επιφανειακά κάθε πρόοδος σ’ αυτόν τον τομέα της επιστήμης, ισχυρίζεται ο ιδρυτής της «Αμερικανικής Επιθεώρησης Βιοηθικής», Γκλεν ΜακΓκι. «Σ’ αυτόν τον κόσμο είναι δύσκολο να ξοδεύουμε χρόνο προβλέποντας ή κριτικάροντας μελλοντικές ουτοπίες», λέει. «Ομως, αν θεωρούμε σημαντικά τα σημερινά προβλήματα και πιστεύουμε πως υπάρχει ανάγκη να διδαχθούμε από τις παρελθόντα γενετικά εγκλήματα που έκανε η ανθρωπότητα, είναι πολύ σημαντικό να σχεδιάσουμε. Tα επόμενα εκατό χρόνια θα δούμε αλλαγές πολύ πιο δραματικές από εκείνες που είδαμε στον 20ό αιώνα ο οποίος έφερε την μοριακή γενετική, την άνοδο και πτώση της ευγονικής, και το Πρόγραμμα για το Aνθρώπινο Γονιδίωμα... Η γενετική διάγνωση και θεραπεία θα γίνονται όλο και πιο αποτελεσματικές και το κόστος των γενετικών υπηρεσιών θα πέφτει συνεχώς... Kάθε πολιτισμός θα πρέπει να αντιμετωπίσει πρωτοφανείς πιέσεις να διατηρήσει τις κοινωνικές του δομές πιέζοντας με τη σειρά του τα άτομα να αλλάξουν την αναπαραγωγική τους συμπεριφορά και άλλες επιλογές της ζωής.

Ο βασικός ρόλος της βιοηθικής είναι να σκεφτούμε από τώρα πως η κατανομή των πόρων, η δημιουργία νέων νόμων και η εκπαίδευση θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν για να προετοιμαστούμε για το γενετικό μας μέλλον. H βιοηθική μπορεί να είναι “θεσμική κριτική”, εξετάζοντας πως οι κατεστημένοι θεσμοί προετοιμάζουν κάθε κοινωνία να αντιμετωπίζει τα θέματα υγείας και επιστήμης...».

Η βιοηθική δεν έχει να κάνει μόνο με την προετοιμασία για τον νέο κόσμο. Οι ερευνητές της βιοτεχνολογίας σκοντάφτουν, όλο και πιο συχνά, σε ερωτήματα που παλιότερα ανήκαν στην σφαίρα της θρησκείας ή έστω της φιλοσοφίας. Από την κλωνοποίηση μέχρι και για κάποιες μορφές τεχνητής γονιμοποίησης γεννώνται ποικίλα ερωτήματα, οι απαντήσεις των οποίων δεν βρίσκονται στα ιατρικά εγχειρίδια. Το ζήτημα δεν είναι απλώς ηθικό. Κοστίζει και λεφτά. Η έρευνα έχει γίνει εξαιρετικά ακριβή υπόθεση και η επένδυση κάποιων εκατομμυρίων σε ένα πείραμα αμφιβόλου ηθικής, μπορεί –αν μαθευτεί– να καταλήξει στην χειρότερη περίπτωση σε καταστροφή δημοσίων σχέσεων ή και στην καλύτερη σε διακοπή του πειράματος. Η βιοηθική, λοιπόν, έγινε απαραίτητο εργαλείο –ειδικά στην γενετική έρευνα– για όχι και τόσο... ηθικούς λόγους.

Τα ζητήματα ηθικής όμως στην Ιατρική δεν είναι νέα υπόθεση. Από την εποχή του Ιπποκράτη είχαν ήδη τεθεί. Ο όρκος του αρχαίου Ελληνα φιλοσόφου–ιατρού δεν είναι παρά ένας μπούσουλας ηθικής για όλους όσους ασχολούνται με την ανθρώπινη ζωή. Από την δεκαετία του 1960 όμως τα ερωτήματα άρχισαν να τίθενται πολύ πιο επιτακτικά. Τότε είχαν βγει οι πρώτες μηχανές υποστήριξης των νεφροπαθών. Ηταν όμως τόσες λίγες που κάποιοι έπρεπε να αποφασίσουν ποιοι θα κάνουν την θεραπεία και ποιοι όχι, μια απόφαση που πολλοί την συνέκριναν με το να «υποδύεται κάποιος τον Θεό». Τότε δημιουργήθηκαν οι πρώτες επιτροπές γιατρών και ιερέων στα νοσοκομεία και τα πανεπιστήμια, για να αποφανθούν σε τέτοιου είδους ακανθώδη ερωτήματα. Αυτές οι επιτροπές αποτέλεσαν και την μαγιά μιας νέας γνωστικής περιοχής που αργότερα πήρε το όνομα «βιοηθική».

Σήμερα, οι ασχολούμενοι με τη βιοηθική, που θα μπορούσαν να ονομασθούν βιοηθικιστές, είναι αναγκαίοι σε κάθε ερευνητικό κέντρο και περιζήτητοι. Μόνο που η βιοηθική δεν είναι «ακριβής επιστήμη» και το πρώτο μεγάλο ερώτημα είναι: πώς κρίνεται η ηθική της βιοηθικής; «Είμαστε ηθικοί όταν προσδιορίζουμε το τι είναι ηθικό;», αναρωτήθηκε η Λόρι Ζόλοθ, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου «Νορθγουέστερν» και πρόεδρος του Κέντρου Βιοηθικής. Σημείωση η κ. Ζόλοθ είναι πρώην καθηγήτρια Εβραϊκών Σπουδών. Μια θεολόγος στον χώρο της βιοηθικής; «Ναι, γιατί όχι;», μπορεί να απαντήσει κάποιος, αλλά εδώ εδράζεται το δεύτερο μεγάλο πρόβλημα της βιοηθικής. Ποιος «δικαιούται διά να ομιλεί» και να κατευθύνει την πολιτική γι’ αυτά τα ζητήματα;

Τα πρώτα πάνελ βιοηθικής που είχαν φτιαχτεί στα πανεπιστήμια και τα νοσοκομεία αποτελούνταν από κληρικούς και γιατρούς. Μετά, μαθητευόμενοι φοιτητές Φιλοσοφικής άρχισαν να εμβαθύνουν σε ιατρικά ηθικά ερωτήματα. Το πεδίο επεκτάθηκε με δικηγόρους, θεολόγους, νοσηλευτές ακόμη και ανθρωπολόγους. «Ολοι, χωρίς άδεια», λέει η Αλτα Κάρο, καθηγήτρια νομικής και ιατρικής ηθικής στο Πανεπιστήμιο Ουισκόνσκιν. «Οι βιοηθικιστές έχουν χρίσει τους εαυτούς τους όπως ο Ναπολέων έχρισε τον εαυτό του αυτοκράτορα», λέει στον Economist ο Γουέλσεϊ Σμιθ, συγγραφέας του “Ο Πολιτισμός του θανάτου: H επίθεση κατά της ιατρικής ηθικής στην Αμερική”». «Αντίθετα, μια κομμώτρια πρέπει να διαθέτει άδεια άσκησης του επαγγέλματός της.»

Αφού λυθούν τα ζητήματα του «ποιος δικαιούται διά να ομιλεί», πρέπει να τεθούν και οι κανόνες για εκείνους που συμβουλεύουν. Πολλοί θεωρούν ότι οι βιοηθικιστές αυτοαναγορεύτηκαν ως απόλυτοι άρχοντες ηθικής, ενώ οι ίδιοι είναι ανήθικοι. Κάποιοι από τους πανεπιστημιακούς δέχονται δωρεές εταιρειών για την έρευνά τους, άλλοι είναι πληρωμένοι σύμβουλοι των εταιρειών που ελέγχουν. Ο φιλόσοφος και πρόεδρος του Κέντρου Βιοηθικής στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, Αρθουρ Κάπλαν, εργάσθηκε ως επιστημονικός σύμβουλος σε διάφορες εταιρείες, μεταξύ των οποίων την «Celera Genomics», η οποία χαρτογράφησε το ανθρώπινο γονιδίωμα. Η Celera τον πλήρωσε με μετοχές τις οποίες αμέσως μετατρέπει σε ρευστό και το επενδύει στο κέντρο του. Αλλοι βιοηθικιστές παίρνουν μισθό. Κάποιοι λένε ότι τα χρήματα είναι ελάχιστα και άλλοι ικανοποιητικά. Η Advanced Cell Technology πληρώνει το κάθε ένα που συμμετέχει στα ηθικά συμβούλια 80.000 δρχ. τη συνάντηση συν τα έξοδα. Η Geron είναι μια άλλη βιοτεχνολογική εταιρεία, πρόεδρος του ηθικού συμβουλίου της οποίας υπήρξε η Λόρι Ζόλοθ.

«Επικρατεί μια ημι-σκανδαλώδης κατάσταση στον τομέα μου», λέει ο Ντάνιελ Κάλαχαν, συνιδρυτής από το 1966 του Κέντρου Βιοηθικής «Χάστινγκ» στην Νέα Υόρκη. «Οι επιχειρήσεις βιοτεχνολογίας είναι αρκετά έξυπνες. Γνωρίζουν ότι υπάρχει μια ποικιλία ιδεών στον τομέα της βιοηθικής και με λίγο ψάξιμο βρίσκουν κάποια ομάδα βιοηθικιστών η οποία θα συμφωνήσει με ότι κι αν κάνει.» Εξ ου και η κατηγορία ότι η βιοηθική έγινε κολυμβήθρα νομιμοποίησης κάθε ερευνητικής προσπάθειας ή εργαλείο δημοσίων σχέσεων των εταιρειών βιοτεχνολογίας. ΠΗΓΗ: εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 22-2-2009