ΗΘΟΓΡΑΦΙΑ

 

ΗΘΟΓΡΑΦΙΑ: η αναπαράσταση με αληθοφανή τρόπο των ηθών, των εθίμων, της συμπεριφοράς, της ιδεολογίας και εν γένει του συλλογικού τρόπου ζωής μιας ορισμένης (αστικής ή αγροτικής) κοινωνίας. Η ηθογραφική μυθοπλασία έλκεται από το σύνολο του κοινωνικού σώματος, αναζητά μέσους όρους και ζωγραφίζει αντιπροσωπευτικούς χαρακτήρες. Καθώς διακριτικό γνώρισμα της ηθογραφίας είναι και ο "συγχρονικός" (παροντικός) χαρακτήρας της αφήγησης, ο αφηγηματικός λόγος βασίζεται κατά κανόνα στην άμεση εποπτεία και στην προσωπική μαρτυρία ή ανακαλεί στο παρόν προηγούμενες εμπειρίες. Στη νεοελληνική πεζογραφία του 19^ου αιώνα εκδηλώνεται από το 1840 περίπου και εξής ποικίλες ηθογραφικές εκδοχές, οι οποίες παρά τις μεταξύ τους διαφορές συστήνουν μια ενιαία και πολυσύνθετη αφηγηματική περιοχή, καθώς εμφανίζουν πολλά κοινά θεματικά γνωρίσματα και αφηγηματικές τεχνικές όπως:

α) η προσγείωση της αφήγησης στο παρόν και σε χώρους λίγο ή πολύ γνωστούς και οικείους,

β) η προγραμματική πρόθεση απεικόνισης των ηθών, της εθιμικής συμπεριφοράς και του συλλογικού εν γένει τρόπου ζωής,

γ) η απεικόνιση χαρακτηριστικών ανθρώπινων τύπων,

δ) η σκηνοθετημένη αληθοφάνεια της αφήγησης, η οποία στηρίζεται συνήθως στη συστηματική χρήση του πρώτου αφηγηματικού προσώπου (τεχνική που σκοπεύει στην εξίσωση της αφήγησης με τη μαρτυρική κατάθεση) και στην εκτεταμένη χρήση των διαλόγων στους οποίους αποτυπώνεται η ιδιωματική έκφραση των ηρώων (τεχνική που σκοπεύει στη δημιουργία εντύπωσης φωνογραφικής πιστότητας). Ειδικότερα, στη νεοελληνική πεζογραφία του 19^ου αιώνα εμφανίζονται οι εξής ηθογραφικές εκδοχές:

1. Η αστική ηθογραφία. Πρόκειται για τη σημαντικότερη, τουλάχιστον από την άποψη της συνέχειας και της διάρκειας, ηθογραφική τάση. Στο πλαίσιο της αστικής ηθογραφίας είναι δυνατόν να οριστούν μερικές σχετικά αυτοδύναμες ενότητες, όπως: η σατιρική ηθογραφία του Παλαιολόγου (Ο πολυπαθής 1839, Ο ζωγράφος 1842) και του Πιτζιπιού (Ο πίθηκος Ξουθ 1841) και τα αστικά απόκρυφα ή μυστήρια, που γράφονται συστηματικά από τα μέσα του 19^ου αιώνα ως το 1930 περίπου. Ως ξεχωριστή ενότητα, με βάση το κριτήριο του χώρου, θα μπορούσε να θεωρηθεί και η αθηναιογραφία [τα διηγήματα -ενδεικτικά- των Άγγ. Βλάχου, Μ. Μητσάκη, Αλ. Παπαδιαμάντη και τα μυθιστορήματα -και πάλι ενδεικτικά- του Γρ. Ξενόπουλου (Ο άνθρωπος του κόσμου 1888, Νικόλας Σιγαλός 1890), Οι άθλιοι των Αθηνών 1894, του Ι. Κονδυλάκη, Η Αθήνα μας 1893, του Ν. Σπανδωνή]. Είναι προφανές ότι τα όρια ανάμεσα στις δύο πρώτες ενότητες και στην τελευταία είναι κάθε άλλο παρά στεγανά, αφού στην πραγματικότητα τα περισσότερα μυθιστορικά κείμενα του 19^ου αιώνα τοποθετούν τη δράση τους -εξολοκλήρου ή εν μέρει- στην ελληνική πρωτεύουσα.

2. Η ειδυλλιακή αγροτική ηθογραφία. Εκδηλώνεται στα 1883 με το διαγωνισμό διηγήματος της Εστίας και "εξαντλείται" μερικά χρόνια αργότερα, γύρω στα 1890. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της ενότητας αυτής που εκπροσωπείται από τους Δροσίνη, Χρηστοβασίλη, Εφταλιώτη, Κρυστάλλη κ.ά., είναι το λαογραφικό ενδιαφέρον και η εξιδανίκευση της ζωής στην ελληνική ύπαιθρο.

3. Η ρεαλιστική αγροτική ηθογραφία. Τα κείμενα που εντάσσονται σ' αυτή την ενότητα, κατορθώνουν να υποτάξουν στον ευρύτερο αφηγηματικό σχεδιασμό τα λαογραφικά στοιχεία και να αντιμετωπίσουν κριτικά τα κοινωνικά φαινόμενα και την ψυχολογική συμπεριφορά των ανθρώπινων χαρακτήρων. Εδώ ανήκουν τα διηγήματα του Βιζυηνού, πολλά σκιαθίτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, οι δύο νουβέλες του Καρκαβίτσα (Η λυγερή και Ο ζητιάνος) κ.ά. Στην ενότητα αυτή θα μπορούσαν να ενταχθούν, ως πρώιμα και προδρομικά δείγματα ρεαλιστικής αγροτικής ηθογραφίας και ορισμένα από τα διηγήματα του Δ. Αινιάνος.

 

ΠΗΓΗ:  Παντελής Βουτουρής, Ως εις καθρέπτην … Προτάσεις και υποθέσεις για την ελληνική πεζογραφία του 19^ου αιώνα, Αθήνα, εκδ. Νεφέλη, 1995, σσ. 259-262.