Ο Τζορτζ Όργουελ (ψευδώνυμο του Έρικ Μπλερ) είναι ένας από τους πιο πολιτικούς συγγραφείς του 20ού αιώνα. Οχι μόνο για τις ιδέες του, που τις υπερασπίστηκε σε όλη τη σύντομη ζωή του, αλλά και γιατί το πολιτικό περιεχόμενο των μυθιστορημάτων του το είχε αναπτύξει πιο μπροστά- σε τεράστιο πλάτος και βάθος- στα δημοσιογραφικά του κείμενα, στις κριτικές παρεμβάσεις, στα άρθρα πολεμικής και στα δοκίμιά του. Παρακολουθούσε το παρόν με τόσο ενδιαφέρον ώστε να μην απορεί κανένας που το τελευταίο- και σημαντικότερο- έργο του, το μυθιστόρημα 1984, αναφέρεται στο μέλλον. Αποδεικνύεται έτσι ότι εκείνος που είναι βουτηγμένος ως τον λαιμό στο παρόν μπορεί να διαβάσει πολύ ευκολότερα τον ιδεατό χάρτη του μέλλοντος. Αυτός ο ασθενικός άνθρωπος με την απίστευτη εργατικότητα, το πείσμα και έναν ιδεαλισμό σπάνιο για τη δική μας εποχή έγραψε το αριστούργημά του όταν βρισκόταν στο τελευταίο στάδιο της φυματίωσης και εξαντλημένος από την αρρώστια δυσκολευόταν να κάνει τις διορθώσεις των δοκιμίων του βιβλίου του.
Θα έλεγε κανείς ότι όλα τούτα έχουν δευτερεύουσα σημασία σήμερα. Εκείνο που μετράει εξήντα χρόνια μετά την έκδοση του 1984 είναι η καθαυτό αισθητική του αξία, μαζί με το τρομερό μήνυμα που στέλνει αυτό το κορυφαίο δυστοπικό μυθιστόρημα. Και οι γενικεύσεις ωστόσο έχουν τα όριά τους. Γι' αυτό σήμερα είναι αναγκαίο να τονιστεί η μεγάλη σημασία του δοκιμιογραφικού και δημοσιογραφικού έργου του Οργουελ, γιατί σε αυτό ακριβώς διαπιστώνει κανείς ότι οι ιδέες που εκφράζονται ως ανατριχιαστικές αλληγορίες στο 1984 (αλλά και στη Φάρμα των ζώων, το άλλο σημαντικό του μυθιστόρημα) έχουν αναπτυχθεί νωρίτερα στο αποδεικτικό πεδίο, το πεδίο των δοκιμίων και των άρθρων του, όπως ως έναν βαθμό και των επιστολών του, που περιλαμβάνονται στην τετράτομη έκδοση Τhe Collected Εssays, Journalism and Letters of George Οrwell,την οποία επιμελήθηκαν η σύζυγός του Σόνια και ο Ιαν Ανγκους.
Οι Ενωμένες Σοσιαλι- στικές Πολιτείες
Ουδείς αμφιβάλλει σήμερα ότι ο ασθενικός Ερικ Μπλερ, ο οποίος θα έμενε στη λογοτεχνική και πολιτική ιστορία του προηγούμενου αιώνα ως Τζορτζ Οργουελ, ανήκε στις αντιπροσωπευτικότερες μορφές της ευρωπαϊκής Αριστεράς του 20ού αιώνα. Ήταν σοσιαλιστής (άρα κόκκινο πανί για τους συντηρητικούς) και αντισταλινικός (επομένως μαύρο πρόβατο για τους δογματικούς), μια μαχόμενη συνείδηση ως την ημέρα που πέθανε. Το 1936 πήγε στην Ισπανία όπου πολέμησε εναντίον των φρανκιστών και τραυματίστηκε. Η αντίθεσή του στο σοβιετικό σύστημα δεν ήταν αποτέλεσμα της συμπάθειάς του για τους τροτσκιστές, αλλά της ακράδαντης πεποίθησής του ότι ο ολοκληρωτικός και κατασταλτικός χαρακτήρας του συστήματος συνιστούσε τεράστιο κίνδυνο για την ελευθερία- πέραν του ότι αποτελούσε και προδοσία των σοσιαλιστικών ιδεών. Το όραμα του ίδιου ήταν η δημιουργία των Ενωμένων Σοσιαλιστικών Πολιτειών της Ευρώπης, στις οποίες θα περιλαμβάνονταν και οι χώρες της Βόρειας Αφρικής. Αυτό βέβαια συνεπαγόταν ότι η Μεγάλη Βρετανία θα αποχωρούσε από τις αποικίες της. Αυτά λ.χ. γράφει στο άρθρο του «Προς την ευρωπαϊκή ενότητα» που δημοσιεύθηκε το 1947 στο πάλαι ποτέ αριστερό περιοδικό των ΗΠΑ «Ρartisan Review». Εκεί ωστόσο δεν παραλείπει να αναλύσει τους τέσσερις λόγους για τους οποίους η εφαρμογή ενός τέτοιου προγράμματος παρουσιάζεται εξαιρετικά δυσχερής: ο πρώτος είναι η ρωσική εχθρικότητα, ο δεύτερος η αμερικανική αντίστοιχη, ο τρίτος ο ιμπεριαλισμός και ο τέταρτος η Καθολική Εκκλησία. Υπήρχε μια εποχή που πίστευε ότι η Βρετανική Αυτοκρατορία θα μπορούσε να μετατραπεί σε μια ομοσπονδία σοσιαλιστικών δημοκρατιών, αλλά, όπως γράφει ο Οργουελ,«αν υπήρχε ποτέ αυτή η ευκαιρία, τη χάσαμε εξαιτίας του ότι δεν αφήσαμε ελεύθερη την Ινδία και εξαιτίας της στάσης έναντι των εγχρώμων γενικώς».
Εκθέτοντας τον ολοκληρωτισμό
Αφού το σοσιαλιστικό πρότυπο που είχε κατά νου δεν ήταν πραγματοποιήσιμο, ο Οργουελ στράφηκε στο πρότυπο του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού και η κριτική εναντίον του υπήρξε αμείλικτη. Ήταν από τους πρώτους προοδευτικούς διανοουμένους που μίλησαν για την κατάρρευση του σοβιετικού μύθου και τις επιπτώσεις του ολοκληρωτισμού στο μέλλον της ανθρωπότητας. Με το πνεύμα αυτό έγραψε το 1984,το οποίο εκτός από εξαίρετο μυθιστόρημα καθαυτό είναι και πολιτικό μανιφέστο κατά του ολοκληρωτισμού, όπως και αλληγορία των μύθων του Ψυχρού Πολέμου και προειδοποίηση για τους κινδύνους που συνεπάγεται η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας από τα δικτατορικά καθεστώτα.
Σε επιστολή του της 22ας Οκτωβρίου 1948 στον εκδότη του Φρέντι Γουάρμπεργκ ο Οργουελ του γράφει ότι δεν έχει αποφασίσει ακόμη για τον τίτλο του βιβλίου αλλά έχει καταλήξει σε δύο εκδοχές: ή 1984 ή Ο τελευταίος άνθρωπος στην Ευρώπη. Στην ίδια επιστολή με τη συνήθη ειλικρίνεια που τον χαρακτήριζε γράφει:«Μόλις έλαβα το βιβλίο περί αντισημιτισμού του Σαρτρ, το οποίο εξέδωσες, για να γράψω κριτική. Νομίζω ότι ο Σαρτρ είναι ένα ασκί γεμάτο αέρα και θα του δώσω μια καλή κλωτσιά». Και αυτό κάνει μερικές ημέρες αργότερα. Ο Γουάρμπεργκ ήταν τελικά εκείνος που επέλεξε τον τίτλο 1984.
Σε άλλη επιστολή του, στον Φράνσις Χένσον, ο Οργουελ τονίζει ότι το 1984 δεν είναι επίθεση εναντίον του σοσιαλισμού ή του Εργατικού Κόμματος της Βρετανίας, του οποίου, όπως γράφει, είναι υποστηρικτής, αλλά «έκθεση των διαστρεβλώσεων που μπορεί να προκαλέσει μια συγκεντρωτική οικονομία,η οποία ως έναν βαθμό έχει υλοποιηθεί στον κομμουνισμό και στον φασισμό». Λέει ακόμη ότι το είδος της κοινωνίας που περιγράφει δεν είναι απαραίτητο να γίνει πραγματικότητα, όμως είναι δυνατόν να υπάρξει ένα είδος κοινωνίας η οποία να μοιάζει με αυτήν που περιγράφει, για να καταλήξει ότι ο ολοκληρωτισμός, αν δεν αγωνιστούμε εναντίον του, μπορεί να θριαμβεύσει. Ποιος θα αρνιόταν ότι οι προειδοποιήσεις που απηύθυνε πριν από εξήντα χρόνια δεν ισχύουν σήμερα;
Στη γραμμή του κόμματος
Ο Ερικ Μπλερ (Τζορτζ Οργουελ) σε ηλικία 18 ετών
Η υπόθεση του 1984 εκτυλίσσεται σε μια χώρα που λέγεται Ωκεανία,μία από τις τρεις υπερδυνάμεις της εποχής,όπου ένα και μοναδικό κόμμα κατέχει την εξουσία. Ηγέτης του κόμματος είναι ο Μεγάλος Αδελφός (Βig Βrother), αφίσες του οποίου υπάρχουν παντού συνοδευόμενες από το σύνθημα«Ο Μεγάλος Αδελφός σε παρακολουθεί». Στην Ωκεανία ελέγχονται τα πάντα και οι πάντες και το καθετί αποφασίζεται και εφαρμόζεται με βάση τις ντιρεκτίβες του κόμματος. Η Ιστορία (το παρελθόν) ξαναγράφεται,η γλώσσα διαμορφώνεται επίσης με βάση εντολές και το ιδεολογικό τρίπτυχο του συστήματος διαστρεβλώνει πλήρως το γαλλικό ελευθερία-ισότητα- αδελφότητα και το μετατρέπει σε :«ο πόλεμος είναι ειρήνη», «η ελευθερία είναι σκλαβιά», «η άγνοια είναι δύναμη».
Πρωταγωνιστής του 1984 είναι ένας υπάλληλος του υπουργείου Αλήθειας ονόματι Γουίνστον Σμιθ που έχει ως καθήκον να αναθεωρεί τα ιστορικά ντοκουμέντα και να τα προσαρμόζει στη γραμμή του κόμματος. Τα αυθεντικά ντοκουμέντα κατόπιν ρίχνονται στη λεγόμενη Τρύπα της Μνήμης και καταστρέφονται. Ο Σμιθ ωστόσο κάποια στιγμή ερωτεύεται μια γυναίκα ονόματι Τζούλια. Τα αυθεντικά ανθρώπινα αισθήματά του από τότε και στο εξής αρχίζουν να του επιβάλλονται και η υπαλληλική και πολιτική του αγωγή σιγά σιγά δεν τον επηρεάζει πλέον.Ωστόσο το σύστημα είναι πανίσχυρο. Ο Σμιθ συλλαμβάνεται,ανακρίνεται και βασανίζεται από την Αστυνομία της Σκέψης,με αποτέλεσμα όταν τον αφήνουν ελεύθερο να είναι ξανά πειθήνιο μέλος του συστήματος. Έχει μεταμορφωθεί εσωτερικά και είναι πλέον βέβαιος ότι «αγαπά τον Μεγάλο Αδελφό».
Η βιβλιογραφία γύρω από το τρομερό αυτό βιβλίο είναι τεράστια. Δεν είναι δύσκολο να βρει κανείς ομοιότητες ανάμεσα στον κόσμο που περιγράφει ο Οργουελ και στη σταλινική Σοβιετική Ένωση, αλλά το 1984 υπερβαίνει τα πλαίσια και τις αφορμές που το προκάλεσαν και μετατρέπεται σε μια από τις πιο δυσοίωνες προβλέψεις- αλλά και προειδοποιήσεις ταυτοχρόνως- για το μέλλον, δηλαδή για τον κίνδυνο του ολοκληρωτισμού που ενεδρεύει στις πολιτικές καταχρήσεις των τεχνολογικών επιτευγμάτων που μπορούν να αποβούν τα χειρότερα όπλα καταστολής και πολιτικού ελέγχου. Η ελευθερία ζει πρωτίστως στον νου και στη συνείδηση των ανθρώπων για να μπορεί να εκφραστεί. Αν η τεχνολογία μετατρέπεται σε μέσον ελέγχου των συνειδήσεων, τότε ολοκληρωτισμός σημαίνει μέσω της σωματικής και της ψυχολογικής βίας να παραδώσεις στον δικτάτορα το πνεύμα και την ψυχή σου, χωρίς καν το γνωστό φαουστικό αντάλλαγμα, ώστε να νιώσεις στο τέλος τη «χαρά» της σκλαβιάς, την «ευτυχία» τού να γίνεις αυτό που δεν είσαι,του να είσαι αυτό που άλλοι έχουν αποφασίσει για σένα και του να χειρίζεσαι τα πάντα και την ίδια σου τη ζωή σύμφωνα με τις άνωθεν εντολές.
Λίγοι συγγραφείς κατάφεραν να ταυτιστεί το όνομά τους με μια κατάσταση πραγμάτων, με μια αίσθηση ή με τον ψυχισμό μιας ολόκληρης εποχής- και σε αυτούς ανήκει ο Οργουελ. Οργουελιανές χαρακτηρίζουμε τις μεθόδους που χρησιμοποιούν οι διάφορες αστυνομίες στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, οργουελιανές τις γλωσσικές διαστροφές κάποιων πολιτικών, οργουελιανό ακόμη τον κόσμο των μυστικών υπηρεσιών που χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να επιτύχουν την εξαγορά ή τη φαλκίδευση των συνειδήσεων. Πλείστες άλλες συνδηλώσεις συναντά κανείς στον κόσμο της λογοτεχνίας,των ΜΜΕ, της κουλτούρας γενικώς.
Τα τελευταία χρόνια μάλιστα ο Μεγάλος Αδελφός μπήκε στα σπίτια των απανταχού της γης μεσοαστών, μικροαστών και προλεταρίων με την ανατριχιαστικού κιτς εκπομπή «Βig Βrother»,όπου Μεγάλος Αδελφός είναι πλέον η ίδια η κάμερα και όπου με χαρά μπήκαν στο σπίτι της τόσοι και τόσοι.Η ελευθερία (που κατά την οργουελιανή ρήση είναι σκλαβιά) «εκχωρείται» πια ελεύθερα.
ΠΗΓΗ: Εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-6-09
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου