Το λεξικό της κρίσης

του Θ. ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Ο σπουδαίος γερμανός ιστορικός Ράινχαρτ Κοσέλεκ (1923-2006) αφιέρωσε πολλά χρόνια ερευνών για να εξετάσει τη γέννηση και την εξέλιξη ορισμένων θεμελιακών εννοιών του πολιτικού λεξικού, όπως είναι, για παράδειγμα, οι έννοιες «κράτος», «πολίτης», «επανάσταση», «ιστορία», «πρόοδος» κ.ά. Μελετώντας την ιστορία αυτών των εννοιών και τις μεταβολές του νοήματός τους μέσα στο χρόνο κατόρθωσε να ρίξει νέο φως στην κίνηση των ιδεών που συνόδευε τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας. Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το λήμμα «κρίση», που περιέχεται στο βιβλίο του Κοσέλεκ «Il vocabolario della modernita» (ιταλική έκδοση: Il Mulino, 2009).

Οποιος ανοίγει σήμερα μιαν εφημερίδα πέφτει συχνά στη λέξη «κρίση». Αυτή η λέξη υποδηλώνει ανασφάλεια, βάσανα και αβεβαιότητα και υπαινίσσεται ένα άγνωστο μέλλον, του οποίου οι προϋποθέσεις δεν αποσαφηνίζονται αρκετά. Αυτά υποστήριζε ένα γαλλικό λεξικό του 1840. Σήμερα τα πράγματα δεν είναι διαφορετικά.

Η πληθωριστική χρήση της λέξης κρίση έχει επεκταθεί σε όλα σχεδόν τα πεδία της ζωής: εσωτερική και εξωτερική πολιτική, κουλτούρα, οικονομία, εκκλησίες και θρησκείες, όλες οι επιστήμες του πνεύματος και οι κοινωνικές επιστήμες, ακόμα και οι επιστήμες της φύσης, η τεχνική και η βιομηχανία, στο μέτρο που αυτές θεωρούνται στοιχεία του κοινωνικού και πολιτικού μας συστήματος (...).

Η έννοια της κρίσης είναι μια από τις θεμελιώδεις, δηλαδή τις αναντικατάστατες, έννοιες της ελληνικής γλώσσας. Προερχόμενη από το ρήμα «κρίνω» (διαχωρίζω, επιλέγω, αποφασίζω, αξιολογώ) η «κρίσις» παρέπεμπε σε μιαν οριστική, αμετάκλητη απόφαση. Η έννοια υποδήλωνε ακραίες εναλλακτικές δυνατότητες, που δεν επιδέχονταν καμιά αναθεώρηση: επιτυχία ή αποτυχία, σωστό ή λάθος, ζωή ή θάνατος, σωτηρία ή καταδίκη. Στον Θουκυδίδη τα κριτικά γεγονότα της πάλης ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις είναι οι τέσσερις αποφασιστικές μάχες του μεγάλου πολέμου με τους Πέρσες.

Στη σχολή του Ιπποκράτη ο όρος «κρίσις» υποδηλώνει ακριβώς την «κριτική» φάση μιας ασθένειας, κατά την οποία φτάνει σε μια τελική έκβαση η πάλη ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο. Στο πεδίο της πολιτικής, για παράδειγμα στον Αριστοτέλη, αυτός ο όρος υποδήλωνε τη δημιουργία ή τη διατήρηση του δικαίου, με το οποίο όλοι οι πολίτες καλούνταν να συνεργαστούν, αλλά και τις πολιτικές αποφάσεις που όφειλαν όλες τους να αποδέχονται την αναγκαία και ορθή πολιτική κρίση.

Στο πεδίο της θεολογίας, με αφετηρία την Καινή Διαθήκη, οι έννοιες της κρίσης και του judicium, δανεισμένες και οι δυο τους από το νομικό λεξιλόγιο, αποκτούν ένα νέο νόημα που είναι κατά κάποιον τρόπο ανυπέρβλητο. Αυτές υποδηλώνουν πράγματι την κρίση του Θεού, είτε με τον όρο «κρίσις» εννοούν την Δευτέρα Παρουσία στο τέλος του χρόνου είτε αυτή η κρίση είναι παρούσα για όλους τους πιστούς ήδη στο χρόνο της ζωής τους, χάρη στον ερχομό του Χριστού και στο φως που αυτός έφερε σε αυτό τον κόσμο.

Επομένως, η έννοια περιέκλειε δυνητικά όλες τις καταστάσεις απόφασης της εσωτερικής και εξωτερικής ζωής, του μεμονωμένου προσώπου και της κοινότητάς του. Επρόκειτο πάντοτε για καθοριστικές εναλλακτικές επιλογές, για τις οποίες έπρεπε να παρθεί μια σωστή απόφαση.

Ηταν μια έννοια που συνεπαγόταν πάντα μια χρονική διάσταση, η οποία με τη σειρά της -για να εκφραστούμε με σύγχρονους όρους- προϋπέθετε μια θεωρία του χρόνου: είτε έπρεπε να προσδιοριστεί η ορθή στιγμή για να δράσουμε με επιτυχία, είτε να εδραιωθεί η τάξη της εξουσίας με τη δημιουργία ή τη διατήρηση του δικαίου, είτε η εκτίμηση του γιατρού (όπως υποστηρίζει ο Γαληνός) έπρεπε να διαγνώσει την ακριβή διάρκεια της εξέλιξης μιας ασθένειας, για να μπορέσει να αποτολμήσει μια πρόγνωση, είτε (εδώ βρισκόμαστε στο πεδίο της θεολογίας) να γίνει αποδεκτό το μήνυμα του Θεού, προκειμένου να αποφευχθεί, εδώ και τώρα, η καταδίκη (όπως διαβάζουμε στον Ιωάννη), παρ' όλο που δεν έχει φτάσει ακόμα η ώρα της Δευτέρας Παρουσίας, προς την οποία κινείται όλη η πλάση.

Ο όρος «κρίσις» αναφερόταν, με άλλα λόγια, στο χρόνο που πιέζει. Το νόημα της έννοιας ήταν ακριβώς το να κατανοήσουμε ότι ο χρόνος πιέζει.

Σε όλους σχεδόν τους λόγους για την κρίση ήταν παρούσες αναφορές στην αβεβαιότητα και στην αναγκαιότητα να προλάβουμε για να αποφύγουμε μια συμφορά ή για να σωθούμε. Ακόμα και η επιτάχυνση του σύγχρονου κόσμου, για το πραγματικό περιεχόμενο της οποίας δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, μπορεί να νοηθεί ως κρίση. Σαφώς χρειάζονται αποφάσεις οι οποίες, επιστημονικά ή όχι, ηθελημένα ή όχι, θα καθορίζουν το αν και το πώς είναι ή δεν είναι δυνατή η επιβίωση πάνω σε αυτό τον πλανήτη.

Η κοσμική σύντμηση του χρόνου, που στη μυθική γλώσσα έπρεπε να προηγηθεί της Δευτέρας Παρουσίας, σήμερα μπορεί να επαληθευτεί εμπειρικά ως συντόμευση των ιστορικών συνεπειών των γεγονότων. Με τα λόγια του Γιάκομπ Μπούρκχαρντ «η παγκόσμια διαδικασία υφίσταται ξαφνικά μια τρομερή επιτάχυνση.

Εξελίξεις που κάποτε απαιτούσαν αιώνες εξαντλούνται και τελειώνουν στο χρονικό διάστημα μηνών ή εβδομάδων, σαν να ήταν φευγαλέα φαντάσματα». Η έννοια που είναι κοινή στην αποκαλυψιακή συντόμευση του χρόνου, η οποία προηγείται της Δευτέρας Παρουσίας, και στην επιτάχυνση της Ιστορίας, είναι η έννοια της κρίσης.

Στο χριστιανικό και στο μη χριστιανικό της νόημα η κρίση υποδηλώνει σε κάθε περίπτωση μιαν αυξανόμενη χρονική πίεση, την οποία η ανθρωπότητα αυτού του πλανήτη δεν φαίνεται ότι μπορεί να αποφύγει (...).


ΠΗΓΗ:εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 15/03/2009