Μια καλή ιδέα

του Δ.Μαρωνίτη

Η βολική άποψη ότι όσοι κυκλοφορούν στους χώρους των γραμμάτων είναι εξ ορισμού διανοούμενοι δημιουργεί ανυπόφορη σύγχυση

Καλή ιδέα το «ΒΗΜΑ Ιδεών», που η κυκλοφορία του εγκαινιάστηκε επισήμως την περασμένη Παρασκευή, με τη μορφή σαραντασέλιδου ένθετου. Ευπρόσδεκτη και η υπότιτλη διασάφηση στο ενυπόγραφο ιδρυτικό κείμενο ότι πρόκειται για «Εκδοση Αναζήτησης και Διαλόγου», με το αιτιολογικό πως: «Σήμερα, περισσότερο παρά ποτέ, οι σκεπτομένοι πολίτες, και ιδιαίτερα οι νεότερες γενιές, απορρίπτουν αλήθειες υπαγορευμένες και δογματικές επιταγές». Εκκρεμεί βέβαια το ερώτημα όχι μόνον πώς διακρίνονται οι δογματικές από τις αδογμάτιστες ιδέες, αλλά και πώς η διάκριση αυτή κατά περίπτωση εφαρμόζεται. Το προκείμενο τεύχος προτείνει μια δική του απάντηση στο διπλό αυτό ερώτημα, που αποτελεί γενικότερη πρόκληση, στην οποία, απρόσκλητος εγώ, ανταποκρίνομαι.

Να θυμίσω πρώτα ότι (σύμφωνα και με το «Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής» του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη) ο όρος «ιδέα» (και ο πληθυντικός του «ιδέες») γνώρισε και γνωρίζει πολλαπλές (συγκλίνουσες και αποκλίνουσες) σημασίες: φιλοσοφικές, νοητικές, πολιτικές, ηθικές. Στη συγκεκριμένη περίπτωση φαίνεται να ενδιαφέρουν περισσότερο οι νοητικές και οι πολιτικές σημασίες. Υπόθεση που εξηγεί τη σύνοδο στο ιδρυτικό τεύχος πολλών διαθέσιμων διανοουμένων, στον ρόλο των οποίων αφιερώνονται και δύο ομόθεμα άρθρα: το «Εγκώμιο στον ανεξάρτητο διανοούμενο» του Jorge Semprun και η «Σιωπή ή φλυαρία των διανοουμένων» της Ρέας Γαλανάκη. Θα επιμείνω.

Για το πρώτο άρθρο, παρέχονται εντυπωσιακά στοιχεία ταυτότητας του συγγραφέα: ισπανική καταγωγή, γονική εξορία, σπουδές στο Παρίσι, συμμετοχή στην κατοχική αντίσταση κατά των Γερμανών, θητεία υπουργού πολιτισμού στη μεταδικτατορική Ισπανία, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Γκονκούρ, αντιπροσωπευτικά έργα, μεταφρασμένα και στη γλώσσα μας («Εκδόσεις Εξάντας»). Η ταυτότητα όμως του συγκεκριμένου κείμενου παραμένει έκδηλα λειψή: δεν δηλώνονται η πηγή του, η αφορμή του, ο μεταφραστής του. Η εξαιρετική εξάλλου συντομία του αφήνει απορίες για την αυτοτέλειά του.

Οπως κι αν έχει το πράγμα, ύστερα από τη σαρωτική απόρριψη του «οργανικού διανοούμενου» (στην εκδοχή Γκράμσι - Λένιν), επειδή ο τύπος αυτός καθιστούσε τον διανοούμενο διαχειριστή και υποχείριο του κομμουνιστικού κόμματος, ο συγγραφέας καταλήγει στο επόμενο ανακουφιστικό συμπέρασμα: «Σήμερα, μετά την κατάρρευση της κομμουνιστικής αυταπάτης, η κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική. Ευτυχώς, θα έλεγα. Διότι, παρότι είναι πιο σύνθετη και λιγότερο μανιχαϊστική, παρότι στερούμαστε απόλυτων, καθολικών βεβαιοτήτων, η παρούσα κατάσταση μας αναγκάζει να αποφασίζουμε μόνοι μας, να σκεφτόμαστε χωρίς a priori ιδεολογικό κώδικα».

Επεται όμως και παρορμητικός επίλογος, ενμέρει ακατανόητος και ενμέρει αντιφατικός. Αντιγράφω επακριβώς: «Είναι λοιπόν ξεκάθαρο: ζήτω ο στρατευμένος και μη οργανικός αριστερός διανοούμενος!». Το ακατανόητο της ζητωκραυγής οφείλεται προφανώς σε τυπογραφικό λάθος: φαίνεται να έχει εκπέσει η άρνηση «μη» ανάμεσα στο άρθρο «ο» και στη μετοχή «στρατευμένος». Ο αντιφατικός όμως χαρακτήρας της καθιστά εύλογες κάποιες απορίες.

Εφόσον απορρίπτεται ο a priori ιδεολογικός κώδικας, τί ακριβώς προτείνεται προς αναπλήρωσή του; Μια a posteriori, ανοιχτή και εξελισσόμενη, ιδεολογία; ή μήπως αποκρούεται κάθε τύπος συλλογικής ιδεολογίας, προς όφελος της «ατομικής απόφασης»; Που πάει να πει, αν καταλαβαίνω καλά, καθένας και η ιδέα του. Τότε όμως δεν παροπλίζεται ο, εύφημος στον επίλογο του άρθρου, αριστερός διανοούμενος; Γιατί, αν όντως επιζητείται αδογμάτιστη αριστερή ιδεολογία, ως υπόσχεση μιας αδογμάτιστης αριστερής πολιτικής, είμαστε υποχρεωμένοι να την επινοήσουμε και να την υπερασπιστούμε στο πλαίσιο μιας αδογμάτιστης αριστερής κοινότητας. Στο κεφάλαιο αυτό, καλώς ή κακώς, οι ατομικές αποφάσεις δεν αρκούν, όταν δεν αποτελούν άλλοθι πολιτικής αδράνειας.

Αυτό εξάλλου υπονοεί, στο οικειότερο και διεξοδικότερο άρθρο της, η Ρέα Γαλανάκη, αποδίδοντας την ισχύουσα σήμερα «σιωπή ή φλυαρία των διανοουμένων» στην απουσία μιας «απαραίτητης συλλογικότητας», με αυτοελεγχόμενη συνοχή και αμοιβαία ευθύνη των μελών της. Θα πρόσθετα ότι η διασάλευση αυτής της συλλογικότητας στον τόπο μας και στις μέρες μας οφείλεται κυρίως στη μεταπολιτευτική αριστερά, που δεν κατόρθωσε να ορίσει και να υπερασπιστεί, με τους όποιους διανοουμένους της, μια ανανεωμένη και διακριτή συλλογική ιδεολογία. Χρειάζεται βέβαια προηγουμένως, όπως σωστά επιλέγει η Ρέα Γαλανάκη, να επαναπροσδιοριστούν ο τύπος και ο ρόλος του πραγματικού διανοουμένου. Γιατί η βολική άποψη ότι όσοι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, κυκλοφορούν στους χώρους των γραμμάτων, της τέχνης και της επιστήμης, είναι εξ ορισμού διανοούμενοι, δημιουργεί ανυπόφορη σύγχυση. Σ' αυτήν εξάλλου την καταναλωτική ευκολία ενέδωσε η μεταπολιτευτική ανανεωτική αριστερά, και το πλήρωσε. Αν χρειαστεί, θα επανέλθω. ΠΗΓΗ: εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ,13 Μαΐου 2007