Τηλεοπτική ζούγκλα: Η τεχνολογία της χειραγώγησης

του ΔΗΜΗΤΡΗ ΤΣΑΡΔΑΚΗ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πατρών

Το 1989 είναι το έτος που θεσμίζεται η λειτουργία της ιδιωτικής τηλεόρασης στην Ελλάδα. Εκτοτε, δημιουργήθηκαν και λειτουργούν εκατοντάδες ιδιωτικά κανάλια στην Αθήνα και στην περιφέρεια, χωρίς κανείς να γνωρίζει πόσα και ποια από αυτά έχουν άδεια λειτουργίας. Με λίγα λόγια, με την ιδιωτική τηλεόραση συνέβη ό,τι και με τα αυθαίρετα κτίσματα.

Ο καθένας που είχε τη φιλοδοξία να στήσει έναν ιδιωτικό τηλεοπτικό σταθμό, για να κερδίζει χρήματα με διαφημίσεις αλλά και με οποιονδήποτε αθέμιτο άλλο τρόπο (ροζ τηλέφωνα 090, αστρολογίες, κτλ.), μπορούσε να το κάνει χωρίς κανένας να τον ελέγξει ή να τον εμποδίσει. Ετσι, φτάσαμε στην τηλεοπτική ζούγκλα, η οποία έχει, κατ' αρχήν, τη νομιμοποίησή της στην αυθαιρεσία της χρήσης των κρατικών τηλεοπτικών συχνοτήτων και στη συνέχεια στην αφέλεια των ανυποψίαστων τηλεθεατών, που είναι και οι πελάτες της. Ας δούμε τώρα τις συνέπειες αυτής της εξέλιξης.

Η εμπορευματοποιημένη ιδιωτική τηλεόραση, από την αρχή της λειτουργίας της, αποτέλεσε και αποτελεί έναν οικονομικό και ιδεολογικό μηχανισμό, ενσωματωμένο στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, στόχος του οποίου είναι να προωθήσει την οικονομική χειραγώγηση των λαών και να ενσταλάξει τις καταναλωτικές αξίες στη συνείδηση των μισθοσυντήρητων μαζών. Αυτό το κάνει με πολλαπλούς τρόπους και σε πολλαπλά επίπεδα. Το πιο αποτελεσματικό μέσο είναι το άρρητο ιδεολογικό και συμβολικό επίπεδο.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τη διαφήμιση: είναι σαφές ότι η εμπορευματοποιημένη ιδιωτική τηλεόραση δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς διαφημίσεις, από όπου αντλεί τους οικονομικούς πόρους, για να μπορεί να υπάρξει και να λειτουργήσει. Η κορεσμένη διαφήμιση, από τη «φύση» της, λειτουργεί κυρίως στο ιδεολογικό και συμβολικό επίπεδο πρόσληψης, κι' αυτό το γνωρίζει η ψυχολογία της διαφήμισης. Μέσα από επιλεγμένα σλόγκαν, ενισχύει και καναλιζάρει στη συνείδηση των καταναλωτών τις «ροές επιθυμιών» και ενεργοποιεί τις «επιθυμητικές μηχανές», για να μπορεί να υπάρξει και να λειτουργήσει το ισχύον θεσμικό πλαίσιο της ανεξέλεγκτης παγκοσμιοποιημένης οικονομίας της αγοράς. Το παιδί ήδη από τον πρώτο μήνα της γέννησής του εκπαιδεύεται με ποικίλους τρόπους για να γίνει καλός τηλεθεατής και καταναλωτής των συμβολικών προϊόντων.

Το υπαρκτό μοντέλο της εμπορευματοποιημένης τηλεόρασης είναι απολύτως συμβατό στην ιδεολογία της συμμόρφωσης και της ομοιομορφίας διαθέσεων του τηλε-ανθρώπου. Επιπλέον, η τηλεόραση κατακερματίζει την κριτική σκέψη του τηλεθεατή, με έναν τρόπο που καταστρέφει την κριτική του συνείδηση. Ακόμη και μία εκπομπή λόγου (που σπάνια εμφανίζεται) κατακερματίζεται από διαφημιστικά μηνύματα, που μας προσκαλούν για συμμετοχή σε ένα τηλε-παιχνίδι ενός ακραία εμπορευματοποιημένου κόσμου. Πέραν τούτου, η τηλεόραση μοιράζει αφειδώλευτα ψευδαισθήσεις και προσκαλεί τους τηλεθεατές - καταναλωτές να πάρουν μέρος στο μεγαλύτερο οικονομικό παιχνίδι εκμετάλλευσης των τηλεθεατών. Συνήθως, προβάλλει με κάθε τρόπο τον πλούτο και την γκλαμουριά, ενώ αποσιωπά την πείνα, την ανεργία, την εκμετάλλευση και προπαντός τις αιτίες που γεννούν την ανθρώπινη δυστυχία.

Αυτό βέβαια το κάνει με «δημοκρατικό» τρόπο, χωρίς να υποχρεώνει και να δεσμεύει κανέναν, όπως ισχυρίζεται. Το κάνει ενώ συγχρόνως διαφημίζει ότι στον ανταγωνιστικό κόσμο του αποϋλοποιημένου καπιταλισμού (δηλαδή στην εποχή της πληροφορικής), το άτομο είναι ο απόλυτος ρυθμιστής του εαυτού του, και είναι υπεύθυνο και συγχρόνως ελεύθερο να κάνει τις επιλογές του. Γι' αυτό του έδωσε στο χέρι και το τηλεκοντρόλ, για να πέφτει από το ένα κανάλι στο άλλο, που όμως είναι πιστά αντίγραφα. Αυτή είναι και η συμβολική βία της τηλεόρασης, η οποία είναι ο κυριότερος μηχανισμός χειραγώγησης του «συστήματος αναγκών» του ανθρώπου και της ενσωμάτωσης των κοινωνικοποιημένων νέων στη λογική του συστήματος.

Η εμπορευματοποιημένη ιδιωτική τηλεόραση, με τον τρόπο που λειτουργεί σήμερα, δεν έχει καμιά διδακτική και παιδευτική δύναμη. Αντίθετα, εκπαιδεύει τους ανθρώπους στην ετερονομία της συνείδησης και στη συμμόρφωση. Με άλλα λόγια, εκπαιδεύει τους ανθρώπους να καταφάσκουν στην επιλεκτική παρουσίαση μιας εικονικής πραγματικότητας, που φιγουράρει ως η αυθεντική και απόλυτη αλήθεια. Αυτό εξυπηρετεί τις ίδιες τις ανάγκες του συστήματος επιτήρησης της συμπεριφοράς και φυσικά και τις δικές της ανάγκες, που είναι εναρμονισμένες και συμβατές με την ιδεολογία και τους βαθύτερους στόχους του συστήματος. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο αναφοράς γεννήθηκαν και καθιερώθηκαν σε βαθμό αυθεντίας οι λεγόμενοι τηλε-εισαγγελείς και τηλε-δικαστές, καθώς και τα παράγωγά τους. Στην πλειοψηφία τους (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων) λειτουργούν ως αυτόκλητοι υπερασπιστές των αδυνάτων και των κατατρεγμένων, για να εξασφαλίζουν το άλλοθι του λαού που τους πιστεύει. Το χειρότερο είναι ότι έχουν, σε τελευταία ανάλυση, υποκαταστήσει τις θεσμικές λειτουργίες μιας συντεταγμένης πολιτείας. Είναι οι δημοσιογράφοι «παντός καιρού». Θα αναφερθώ εδώ σε τρία-τέσσερα παραδείγματα για να δείξω την υποτιθέμενη δημοσιογραφική αυθεντία των τηλεοπτικών σταρ.

Κάποτε κάποιος ανέβηκε στην Ακρόπολη και απειλούσε να πέσει αν δεν πήγαινε εκεί προσωπικά ένας πολύ γνωστός τηλεπαρουσιαστής για να διαπραγματευτεί την πτώση του. Αργότερα κάποιος ανέβηκε σε μια κολόνα της ΔΕΗ γιατί τον εγκατέλειψε η γυναίκα του και απειλούσε να αυτοκτονήσει, αν δεν πήγαινε επί τόπου ένας γνωστός δημοσιογράφος για να του φέρει τη γυναίκα του πίσω. Σε μια απαγωγή λεωφορείου ο απαγωγέας μιλούσε μόνο με κάποιους τηλεοπτικούς δημοσιογράφους και όχι με την αστυνομία. Τέλος, στη γνωστή υπόθεση της οδού Νιόβης (όπου έχασε τη ζωή της η Αμαλία Γκινάκη) τον πρωταγωνιστικό ρόλο δεν τον έπαιξε η αστυνομία, ως όφειλε, αλλά κάποιοι τηλεοπτικοί δημοσιογράφοι.

Ας δούμε τώρα τα περιεχόμενα και τις εκπομπές που εκπέμπει η εμπορευματοποιημένη ιδιωτική τηλεόραση. Δεν χρειάζεται να κάνει κανείς καμία σοβαρή έρευνα παρά μόνον να παρακολουθήσει μια-δυο μέρες όλα τα ιδιωτικά κανάλια και θα έχει την απάντηση: η εμπορευματοποιημένη ιδιωτική τηλεόραση εκπέμπει ό,τι πιο ευτελές, τουτέστιν όλα τα υποπροϊόντα μιας υποκουλτούρας, που εξευτελίζει κάθε ανθρώπινη αξιοπρέπεια και υπονομεύει το σύστημα αξιών της κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα: εκπέμπει αστρολογίες, μαγείες, θαύματα, ανόητα τηλεπαιχνίδια του τζόγου, κουτσομπολιά, ψυχαγωγικές εκπομπές του χειρίστου επιπέδου, εκπομπές τηλεμάρκετινγκ,, εκπομπές που εξευτελίζουν την προσωπικότητα των καλεσμένων, διαφήμιση με το τσουβάλι και πολλά τυχερά παίγνια και δώρα, δηλαδή ο τηλεοπτικός τζόγος στην αποθέωσή του.

Τα λεγόμενα πρωινάδικα (πρωινοί καφέδες) βρίθουν από εκδηλώσεις ανθρώπινης βλακείας και ανοησίας. Μέσα σ' αυτό το αδηφάγο τηλεοπτικό τοπίο της ανομίας ξεφύτρωσαν και οι τηλε-δικαστές με τις κρυφές κάμερες και τα επιτελεία τους, τα στημένα σκηνικά του εντυπωσιασμού, οι οποίοι «ελέω λαού» ανέλαβαν εργολαβικώς να καθαρίσουν την κοινωνία από τα σκάνδαλα και τους κατεργάρηδες, αδιαφορώντας για κάθε δημοσιογραφική δεοντολογία και για τα ανθρώπινα δικαιώματα των επιλεγμένων εκάστοτε στόχων τους. Κοντολογίς, η εμπορευματοποιημένη ιδιωτική τηλεόραση εκπέμπει ό,τι ευτελέστερο, που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ετερονομία της συνείδησης.

Δηλαδή μία κατάσταση όπου οι άνθρωποι διαμορφώνουν (όπως ανέλυσαν ο Μαρξ και ο Μαρκούζε αργότερα) ψευδή συνείδηση για τον κόσμο και την πραγματικότητα. Η ψευδής συνείδηση είναι προϊόν της λαϊκότροπης ιδεολογίας για έναν ανεστραμμένο κόσμο, του οποίου η μοίρα υποτίθεται ότι καθορίζεται από δυνάμεις που βρίσκονται έξω από τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, ετερόνομη συνείδηση έχει κάποιος που πιστεύει ότι η μοίρα του και τα πεπρωμένα του καθορίζονται από την ετυμηγορία των άστρων, γι' αυτό και καταφεύγει στους αστρολόγους και στους μάγους της τηλεόρασης που λυγίζουν κουταλάκια.

Η εμπορευματοποιημένη ιδιωτική τηλεόραση κατακερματίζει την πραγματικότητα και την προσφέρει ανεστραμμένη, για να μπορεί να πουλάει γενικώς και να χειραγωγεί τους ανυποψίαστους και κάθε είδους κατατρεγμένους αυτού του κόσμου. Στην ουσία δεν είναι απέναντι στην εξουσία, (όπως θέλει να επαίρεται) αλλά είναι η ίδια η εξουσία, που υποκαθιστά όλες τις θεσμοθετημένες εξουσίες μιας συνταγματικής πολιτείας, αφού προηγουμένως τις υπονομεύει. Αυτό το μοντέλο της τηλεόρασης τρώει τα σωθικά του και αργά ή γρήγορα είναι καταδικασμένο να καταρρεύσει.
ΠΗΓΗ: εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,5-12-2005