Διανοείσθε τι είναι διανοούμενος;

Image by Professor Rogers via Flickr

Ο Θ. Π. Τάσιος, καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, παραθέτει συνοπτικά ερμηνείες του όρου «διανοούμενος» και εν συνεχεία κάνει μια απόπειρα σύνθεσης και σχολιασμού των χαρακτηριστικών των διαφόρων αυτών εναλλακτικών ορισμών

1 Τα τελευταία 20-30 χρόνια ο όρος «διανοούμενος» έχει πολυσυζητηθή. Κάμποση σαφήνεια όμως χάθηκε απ' την εποχή του Ζολά ή της Ρωσικής ιντελιγκέντσιας. Οι «Νέες Εποχές», χρόνια τώρα, το φέρνουν και το ξαναφέρνουν το θέμα στην επικαιρότητα. Κονδυλοφόροι διασταυρώνονται (και λίθοι ρίπτονται ενίοτε), κι άκρη δεν βγάζουμε. Θα υποστηρίξω ότι τούτο είναι φυσικό: Οι συμφυείς με το θέμα έννοιες είναι πάντα ζωντανές, οι συνθήκες όμως και τα κοινωνικά λειτουργήματα αλλάζουν σταδιακά ­ γι' αυτό και η ορολογία-μας θέλει τροποποίηση. Ανάλογο λεκτικό απολίθωμα είναι κι εκείνο το ανεκδιήγητο «άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών» (λογοτέχνες δηλαδή και ηθοποιοί, υποθέτω) ως δηλωτικό των όσων μυριάδων δουλεύουν σήμερα με το μυαλό-τους. 

2 Δυστυχώς για τον αναγνώστη, θα χρειασθή να ξαναεπισκεφθούμε μερικές υποψήφιες ερμηνείες του όρου «διανοούμενος», δείχνοντας (πρακτικά έστω) πόσο ατελέσφορες είναι: 

* Διανοούμενος είναι τάχα ο καλός γιατρός που έχει μια εκπομπή στην τηλεόραση, όχι όμως κι ο διεθνώς γνωστός ερευνητής της καρδιολογίας που ωφελεί την ανθρωπότητα με το σιωπηρό έργο-του. Ο δεύτερος δουλεύει πιό πολύ απ' τον πρώτον στη «διανόηση», αλλά δέν δικαιούται τον τίτλο διότι δέν την εκλαϊκεύει. Μη χρησιμοποιείτε λοιπόν τον όρο διανοούμενος για τον τηλεοπτικό γιατρό-σας: Πέστε-τον στα ίσια «εκλαϊκευτή» ­ φιλοφρόνηση μέγιστη άλλωστε.

* Ονομάζετε διανοούμενους εκείνους τους τρείς συμπαθείς πρυτάνεις ελληνικών πανεπιστημίων οι οποίοι πριν απο 10-15 χρόνια συνήθιζαν πρό των εκλογών να εκδίδουν μανιφέστο, συνιστώντας να ψηφίζωμε τον Ανδρέα Παπανδρέου; Δέν αναφέρομαι στην ορθότητα της γνώμης-τους. Την εμφανή αριστοκρατικότητα της εκδηλώσεώς-τους μέμφομαι: Τί ειδική αποδεικτική βαρύτητα έχει η ατομική ψήφος ενός νομικού ή φυσικού επιστήμονα; Και γιατί πρέπει να την μιμηθή ο λαός; Εδώ, μου φαίνεται πως πρέπει να συγκρατήσωμε ενα αποθετικό χαρακτηριστικό του διανοούμενου: Δέν είναι κατ' ανάγκην κάποιος επιστήμονας που διακηρύσσει τις πολιτικές-του προτιμήσεις δημοσίως.

* Εδώ και λίγα χρόνια ο Pierre Bourdieu κήρυσσε την επιστράτευση των διανοουμένων για τη σύσταση μιας Διεθνούς, κόντρα στις οικονομικές, πολιτικές και δημοσιογραφικές εξουσίες. Οπως συνήθως, έτσι κι εδώ, η Ουτοπία πάει χέρι-χέρι με την Τεχνοκρατία ­ στο όνομα της «προόδου» πάντοτε βέβαια! Για τον αναζητούμενο ορισμό του διανοούμενου, λοιπόν, δέν νομίζω πως μπορούμε να συγκρατήσουμε τη μόνιμη «αντιεξουσιαστική» στράτευση, ερήμην του πλήθους των υποκειμένων της δημοκρατίας.

* Δέν μπορώ να κλείσω αυτήν τη συνοπτική καταγραφή εναλλακτικών ορισμών χωρίς να μνημονεύσω μια διαλυτική της εννοίας του διανοουμένου πρόταση που κατατάσσει σ' αυτήν την κατηγορία εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες του πνεύματος ­ φτάνει να πιστεύουν στον Ανθρωπο και στον Λόγο. Δέν χρειάζεται να μπλεκόμαστε όμως: Οσους εμπίπτουν σ' αυτήν την κατηγορία άς τους λέμε καλύτερα νοησιοτέχνες. Η βαρειά κληρονομιά του όρου «διανοούμενος» δέν επιτρέπει πλατειασμούς.

 

3 Ας κάνουμε τώρα μιαν απόπειρα για μια πρώτη σύνθεση των χαρακτηριστικών του διανοούμενου. Είναι σίγουρο πως ο όρος δέν θέλει να 'πή αυτό που λέει: Εκατομμύρια ανθρώπων στοχάζονται και δουλεύουν επαγγελματικά με το μυαλό-τους («διανοούνται»). Καταχρηστικά όμως, έστω, κάτι ειδικότερο θέλει ή ήθελε να 'πή ο όρος: Ας το αναζητήσομε περισσότερο μέσα στο εκατονταετές ιστορικό βάρος-του:

α) Εργάτης του πνεύματος, πετυχημένος όμως στη δουλειά-του: Πρώτον για να έχη συνέπειαν στην εν πνεύματι αναζήτηση της αληθείας και δεύτερον για νά 'χη αποχτήσει κάποια φήμη και να περνάη ο λόγος-του.

β) Να διαθέτη καλλιέργειαν κι ευαισθησία, σε κάποιο εύρος, πέραν της ειδικότητάς-του.

γ) Να πονάη τον Ανθρωπο και να παρεμβαίνη στα κοινά, ελέγχοντας (ή και ενθαρρύνοντας κριτικά) την  εξουσία ή εναντιούμενος ελλόγως στην κοινωνική συμβατικότητα.

δ) Να μήν έχη πολιτικές-στρατευτικές δεσμεύσεις που ενδεχομένως αμβλύνουν το λειτούργημα «γ».

ε) Να διαθέτη ήθος και συνέπειαν βίου.

Σάν πολλά κατηγορήματα μαζεύτηκαν, αλλά μου ήταν δύσκολο να παραλείψω κάποιο απ' αυτά χωρίς να κουτσουρέψω την έννοια.

Πρέπει όμως να τα σχολιάσωμε τώρα ετούτα τα σουσούμια, ένα-ένα: Παρα-είναι ωραία για να είναι εφικτά...

Στο πρώτο και στο δεύτερο χαρακτηριστικό παρατηρεί κανεις οτι για να είσαι τόσο σπουδαίος στη δουλειά-σου θα σου χρειαστήκαν δυο-τρείς δεκαετίες αφιέρωση και στένεμα μάλλον παρά πλάτεμα των οριζόντων-σου. Η εμβάθυνση είναι άγια για τον σκηνοθέτη ή τον εντομολόγο, αλλα δέν συμβάλλει στην ευρύτερη καλλιέργεια του προσώπου. Ετούτη η απλή αλήθεια με κάνει να κουμπώνομαι κατ' αρχήν για την εγκυρότητα της γνώμης των Ειδικών που θα το παίξουν «Γενικοί». Κι ύστερα, όσο για το «εργάτης του πνεύματος»: γιατί άραγε τη δόξα την πήρε ο Ζολά, κι όχι ο καραβανάς ο Πικάρ, που είχε το σθένος να καταγγείλη τον αληθινό ένοχο μέσα απ' τη σφηκοφωλιά ­ κι όχι απ' έξω...

Στο τρίτο χαρακτηριστικό πρέπει να σταθούμε περισσότερο, μιάς κι είναι η λυδία λίθος του σπάνιου μέταλλου που αναζητούμε: Και, πρώτα, πώς θά 'σαι σίγουρος ότι διαθέτεις τα δεδομένα της απέραντης περιπλοκότητας των σύγχρονων πολιτικών φαινομένων για να μπορής να παρέμβης; Οι εντυπώσεις συχνά απατούν ­ και εξεγείρουν τις αγνές συνειδήσεις των ηθοποιών, αλλά το μεσοπρόθεσμο συμφέρον του λαού ενδέχεται να είναι άλλο. Δεύτερον, αν είσαι ειδικός και «το ξέρεις το θέμα», δεν φοβάσαι μη τυχόν πέσεις θύμα των τεχνοκρατικών τάσεων που ο καθένας κρύβει μέσα-του; Κι ύστερα, με ποιάν συχνότητα θα σηκώνης το ανάστημά-σου; Απ' την πολλή κραυγή θα χάσης τη φωνή και την αξιοπιστία-σου (όπως λ.χ. ο ανελέητα επικριτικός Adorno προς πάντες και τα πάντα). Ασε που θα πέσης και στον στημένο ιστό των ΜΜΕ (κι αντίο ανεξαρτησία τότε). Και σε προάγουν κιόλας προς ελαφρολαϊκόν στοχασμό ή, χειρότερα, προς υψίνοη ληρηματική ακράτεια (για ν' αντιγράψω μιαν ατάκα του Ν. Βαγενά).

Στο τρίτο λοιπόν χαρακτηριστικό του «διανοούμενου» πρέπει νομίζω να προσθέσουμε «με σεμνότητα και εκτάκτως μόνο». (Στο κάτω-κάτω δέν βουλιάζει ο κόσμος κάθε βδομάδα). Το κυριότερο όμως εδώ είναι άλλο: Κοινωνική παρέμβαση δέν είναι μόνον η κατακεραύνωση της εξουσίας, αλλ' είναι (όλο και πιό πολύ) κι η συστηματική αφιέρωση στη διακονία αγάπης (ο γιατρός χωρίς σύνορα). 

Στο τέταρτο χαρακτηριστικό, με συμπαθάτε που θα πάη ο νους-μου κατευθείαν στον Σαρτρ: Μήν τα μολογάτε τα στρατόπεδα της Σοβιετίας διότι αποκαρδιώνετε τον εργάτη της Γαλλίας. Και μήν κατηγοράτε τον Στάλιν ­ αυτός μόνον κατέχει τις πληροφορίες που τον δικαιολογούν! Ετούτη η ανήκουστη αυτοαναίρεση ενός σπουδαίου διανοούμενου υπονόμευσε αφάνταστα την ιντελιγκέντσια. Η στράτευση λοιπόν σε ένα κόμμα ή σε μιαν (απο τη φύση-της απλοποιητικά δομημένη) ιδεολογία εξανεμίζει εύκολα την παρεμβατική κριτική δύναμη. Κι ήρθε νομίζω η στιγμή να πούμε οτι αυτό που (κακοζήλως) σήμερα ονομάζουν «σιγή των διανοουμένων» (ή άλλως «πού 'ν τοι; τους επάτησε το τράμ») δέν είναι παρα το καταλάγιασμα του παρελθόντος θορύβου των μαζικών παρεμβάσεων, τρίς της ημέρας πρό του φαγητού. Τούτο όμως καθόλου δεν σημαίνει πως οι ανάγκες έλειψαν ή οι ουσιώδεις και διακριτές παρεμβάσεις σταμάτησαν. Απλώς είναι βολή κατα βολήν ­ κι όχι κατα ριπές. Σήμερα, βέβαια, συμβαίνει κάτι άλλο μαζικό: Η πολλαπλή συμμετοχή επιστημόνων στα ΜΜΕ. Ετούτο όμως το φαινόμενο, ενδιαφέρον καθεαυτό (κι όχι κατ' ανάγκην για πετροβόλημα), δέν υποκαθιστά το λειτούργημα της καίριας και ρηξικέλευθης παρεμβάσεως.

Φτάσαμε, τέλος, στο πέμπτο χαρακτηριστικό, την συνέπεια βίου. Και θ' αντιγράψω εδώ τον αναντικατάστατον Καστοριάδη που παίνευε τον Σωκράτη ως διανοούμενο: διότι είχε φαμελιά να θρέψη, διότι πήγε τρείς φορές στον πόλεμο, διότι ανέλαβε αξίωμα στην πόλη ­ κοντολογίς γιατί δέν ήταν «αναχωρητής» σάν τον Πλάτωνα.

Ετούτο όμως το χαρακτηριστικό του ήθους είναι κι απ' τα δυσκολότερα. Δέν ορίζεται αντικειμενικώς εύκολα, και δέν λείπουν κι οι καλοθελητές να σ' το τσαλακώσουν (ιδίως σε χώρες όπου είσαι ό,τι σε δηλώσουν). Είναι όμως εκ των ών ούκ άνευ, και δέν σ' αφήνει να γίνης κήνσωρ όταν είσαι ληίστωρ.

 

4 Ετούτα όλα τα πέντε δύσκολα χαρακτηριστικά (ιδίως όπως τα επιβαρύναμε με τον σχολιασμό που προηγήθηκε) ερμηνεύουν τη φαινομενική απουσία της φωνής της Διανόησης: Δέν είναι όμως απουσία, είναι σπάνις. Κι ακριβώς γι' αυτό, όλα όσα κάνουμε εμείς οι λοιποί, άς ονομάζονται με ειδικότερα και αμεσότερα επίθετα, όπως «προοδευτικός συγγραφέας», «φιλόλογος με πολιτικά ενδιαφέροντα», «μηχανικός συνδικαλιστής» και τέτοια. Χωρίς κατάχρηση του μείζονος όρου (*)...

Η κοινωνική ανάγκη όμως υπάρχει: Η δημοκρατία έκανε βήματα, αλλά κι ορισμένες εξουσίες γίναν πιο αδιαφανείς ­ ιδίως οι νεοπαγείς (μεγάλα κόμματα, μεγάλες επιχειρήσεις και φονταμενταλισμοί). Ο κριτικός λόγος ο διεισδυτικός των νέων πριγκήπων θα διαπερνάη αυτές τις αδιαφάνειες ως συμβολή καίρια (ριζοσπαστικά δημοκρατική θα την έλεγα). Αλλ' επώδυνη. Η απανθράκωση των 36 νεαρών διανοουμένων στη Σεβάστια της Τουρκίας (πρίν απο πέντε χρόνια) καθώς τιμούσανε τη μνήμη του αλεβίτη ποιητή του 16ου αιώνα Πιρ Αμπντάλ ας είναι υπόμνηση των αναγκών και των κινδύνων.

(*) Θα μπορούσαμε ίσως να ρίξωμε στη χρήση τον νεολογισμό «δικαιονοητής» με το ειδικό αυτό νόημα του διανοουμένου ­ μήπως κι αποφεύγομε τις συγχύσεις.

ΠΗΓΗ:εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 26 Απριλίου 1998